Orri honetan euskalkien kokapena eta horiei dagozkien herriak aurkituko dituzu, bi sailkapen desberdinen arabera: Louis Loucien Bonaparteren sailkapen tradizionala eta Koldo Zuazoren egungo sailkapena. Horietako bakoitzean klik eginez gero, euskalkiaren deskribapena aurkituko duzu, eta horri dagozkion herriak.
Baztanera
Luis Luciano Bonapartek Baztango hizkera iparraldeko goi nafarreraren barrenean sailkatu zuen. Beste batzutan, berriz, Baztango hizkera lapurteratzat jo izan da, Bortuez haraindiko euskalkiaren jarraipentzat alegia. Berriki Koldo Zuazok Euskara Nafarra deitu euskalkian kokatu du baztanera. Gure sailkapenean berriz, Orotariko Euskal Hiztegiari jarraikiz, zuzenean euskalkitzat hartzen da.
Literatura zaharrean gauza handirik ez badago ere, ezin da esan erabat abandonaturik egon denik, batez ere ez baitira gutxi XIX. Mendeko idazki erlijiosoak. Bestaldetik franko ongi dago ikertua. Alde batetik Pello Salabururen egindako ikerketak ditugu (Baztango euskalkiaz (1), Bilbao 1980; Baztango kontsonantismoa, Euskara XXVIII, 1983; Hizkuntzaren soinu egitura, Bilbao 1984; Hizkuntza teoria eta Baztango euskalkia: fonetika eta fonologia, Bilbao 1984), bestetik G. N’diayek Amaiurko hizkeraren gaineko lana (Structure du dialecte basque de Maya, La Haya 1970) , eta ahaztu gabe Mariano Izetak prestatuko hiztegia eta idatzitako artikuluak.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, baztanera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
Morfologia (aditza, izena)/Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1-Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: zagoen, zabilen... etb, (batua zegoen, zebilen... etb.):
2-Nafarroako euskalki gehienetan bezala (Pirinioko ibarretan ezik) nitzen erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
3-Nor-Nori-Nork adizkietan -zki- pluralgilea erabiltzen da (Baztanen dauzkit)
Kartzen omen dazkute gure launtzeko 
Baina Baztanen bertan ere, kasu bakanetan bada ere, dio saileko adizkiek nafar erara (Nor-Nork adizkietan bezala (ditio, ditit... etb, batuaz dizkio, dizkit etb) osatzen dute plurala (tio etb), hau batez ere Oronoz aldean gertatzen da:
hari re eman behar tiogu hainbertze...
Baztanen, bestalde Nor-Nori-Nork adizkiak osatzeko -erau- erroa erabiltzen da, -au- laburtua (baina ez hirugarren pertsonarako: dio etb):
pues yaten datzute
zer errain datzut nik?
4-Duzue aditzen da Baztan ia osoan, Baztangoizan izan ezik (duze):
5- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), -en erabiltzen da geroaldiko formarako:
Herri askotan -anen, -onen bukaera horiek -ain, -oin ebakitzen dira:
zer errain datzut nik?
ta yaen tuzte pues bedratzi buru
6-diet, diezu, zien, zaie, etb bezalakoen ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) erako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
yendia heldu bazaiote
Baina Baztanen joera honek zalantza ageri du:
hoi tortzen zaie hiru korte
7-Nafarroako beste hizkeratan bezala bigarren pertsona singularrean y- garatu da: yaiz (=haiz).
8- Aurreko ezaugarri sistematiko xamar hauez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla.
9- Aditza laguntzailez jokatzerakoan denetariko kontrakzioak sortzen dira, nahiz eta corpusa ez den aski eremuak definitu eta sistematizatzeko. behar + laguntzaile iragankorra kontrakzioak ere oso ezaugarrizkoak dira.
ya probetxu man behauten denboran
10-Nafarroako euskararen joera orokorra da (beraz ez bereizgarria) aditzetako Nor-nork eta nor-nori-nork sailak nahastea (eskuarki bigarren saila gailen delarik). Joerak, ordea, tokian-halako betetze maila izaten du eta horrek bai markatzen du isoglosa bat: hegoaldeko goi nafarreran, kasu, erabat nahastu dira bi sailak. Baina beste zenbait hizkeratan ere bai (Ultzaman) eta joera gisa oso zabaldua dago: Ituren, Baztan, Sakana:
11- -lako kausa atzizkiak -lako(t)z aldakia du, Iparraldeko euskalkietan bezala:
IZENA
12-Euskalki honetan pluralean bereizten da nor eta nork (-ak/-ek)
beleek yatekottan ere, pues....
13-Zenbakietan -tan erakoak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere aditzen dira (gipuzkeraren eta batueraren prestijioa dela medio):
Baztanen bida (bide) erabiltzen da bi zenbakia izenorde denerako:
Bide korriente
14-Nondik kasua mugagabean eta pluralean egiteko, -tarik erabiltzen da hegoaldeko goi nafarreran bezala.
15- -arendako erabiltzen da, eta ez -arentzat:
baño zetako ai behar dugu hekendako uzten?
16-artzain, arrain, haurtzain, etab. bezalako hitzetan -ain ebakitzen da iparraldeko goi nafarreran ez bezala (-ai):
17-Erdarazko -ón bukaerari maizenik bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz, berriz, -oi): xabona (baina ez mailegu zaharrenetan: beti arratoi, arrazoi etab.):
18-Erakusleetan estandarraz kanpoko makina bat forma erabiltzen dira. Baztanen hek erabiltzen da haiek-en ordez:
baño zetako ai behar dugu hekendako uzten?
FONETIKA
19- -i ren atzeko asimilazio bustidura ez da ematen orokorrrean:
ta yaen tuzte pues bedratzi buru
20-Deklinabidean, -ea (etxea) eta -oa (astoa) -ia eta -ua ebakitzen dira herri askotan, baina eremu jakinik sortu gabe:
ez omen da zil hiltzia
yendia heldu bazaiote
Tortzen den bezain laster, ta ezpada heldu, aitziñian maztekie
21-Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) oso hedatuta dago. Baztanen ere hitz (morfema) barrenean ere bai: uketu (=ukatu):
ersistitzeko neguen
pues aziendain lan... azienda kuidetu
biziaindeko aine harpatiko du
22-Nafarroako beste euskalkietan bezala hemen ere maiz entzuten dira goranzko diptongoak: ándriak (=andreak)
23-Oso maiz gertatu da (eta Nafarroako euskara gehienak bere-berea du ezaugarri hau) aditzek hasierako bokala galtzea (aferesia: baki (=ebaki), karri (=ekarri), kusi (=ikusi), man (=eman), torri (=etorri). Batzutan izenetan ere gertatzen da: makome (=emakume), mazte (=emazte):
beleak zaindu bidenaar artoa karri
Kartzen omen dazkute gure launtzeko
pues aunitz maztekik ere bai
24-Maiz gertatu da, halaber, bokal bat hitz barrenean galtzea (sinkopa). Aferesiaren eremu bertsuan gertatzen da: hirugarna (=hirugarrena) abistu (=abisatu), probextu (probetxatu), karko, kusko (=ekarriko, ikusiko), engaintu (=engainatu):
biziaindeko aine harpatiko du
ersistitzeko neguen
25-eu diptongoa au bihurtzen da batzuetan: daus (=deus)
26- -tu partizipioek (galdetu, barkatu, etb) -tiko egiten dute geroaldia: galdetiko, barkatiko, eta bai behar atzetik dutela ere: galdeti ihar dut (=galdetu behar dut):
pues sartiko die bedratzi
biziaindeko aine harpatiko du
27-joan, jarri, jasa, jende etb. bezalako hitzetan, hasierako soinua y- egiten da:
pues yaten datzute
yendia heldu bazaiote
Inoizka j- aditzen da berez y- esaten duten herrietan, gipuzkeraren prestijioagatik edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik:
) j-z ebakitzen da Nafarroako hitz tipiko bat: ja (=ezer, deus”):
LEXIKOA
28-Baztanerak estandarraz kanpoko hitz aldaki asko ageri ditu. Haietako gutxi dira, ordea, euskalki honetan baizik erabiltzen ez direnak, edo Nafarroan baizik erabiltzen ez direnak, Euskal Herriko beste puntu askotan aurkitzen baitira: aitatxi, amatxi, gan (=joan), etb:
29-Zenbait hitz edo aldaki, ordea, Nafarroako euskalkietan baizik ez dira aditzen:, ja (ere) “ezer, deus
30-Baina beste zerbaiti zor zaio baztanerak euskarak Hegoaldeko euskararen barrenean duen itxura lexiko berezia: hemen usatzen diren hitz eta aldakiak ekialdekoagoak izaten dira (Iparraldeko euskalkiekin bat datozenak alegia), nahiz eta gehienetan mendebaldeko formekin lehian erabiltzen diren: guti “gutxi”, goatze “ohe”, aitzin “aurre”, paratu “jarri”, bakotxa “bakoitza”, beheiti “behera”, goiti “gora”, izitu “izutu”, bertze “beste”, erran “esan”, artio “arte”, altxatu “izkutatu, gorde”,”, zil(egi) “libre, sori”, heldu izan “etorri” (heldu naiz=banator), mazteki “emakume”, etb.
ez omen da zil hiltzia
yendia heldu bazaiote
ez oaño ez
pues aunitz maztekik ere bai
31-Bestalde baztanerak oro har, mailegu asko erabiltzen ditu, mota bat baino gehiagokoak:
Alde batetik, purismoak euskara idatzitik lekutu dituen mailegu eta kalko tradizional askori eusten dio. Eta azkenik inoizkako erdarakada asko ere aditzen dira, askotan hiztunak dakien euskarazko hitzaren ordez. Mailegu mota honetan sartzen dira erdaratik zuzenean hartzen diren hainbat juntagailu eta preposizio: o sea que, porque...
porke seko gan du
SINTAXIA
32-Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo esaldiak (ez murriztaileak).
33- -n bidezko erlatiboak libre adierazten ditu denetariko harreman gramatikalak, bai eta euskara idatzian sarrerarik izaten ez duten kasuetan ere:
34-Iparreko goi nafarreraren parte batean -larik(an) atzizkiak -nean lekutu du bere denbora funtzio guztietatik, Iparraldeko euskaran bezala:
hamabi urte nitulaiken
35- -tzen ahal perifrasia erabiltzen da ahalkerarako, bai eta ezezko esaldietan ere:
36- Maiz aditzen da bidenabar juntagailu gisa erabilia.
beleak zaindu bidenaar artoa karri
37-Baztanen batzutan genitiboan jartzen da aditzaren objetua:
Kartzen omen dazkute gure launtzeko
Baztanera
Luis Luciano Bonapartek Baztango hizkera iparraldeko goi nafarreraren barrenean sailkatu zuen. Beste batzutan, berriz, Baztango hizkera lapurteratzat jo izan da, Bortuez haraindiko euskalkiaren jarraipentzat alegia. Berriki Koldo Zuazok Euskara Nafarra deitu euskalkian kokatu du baztanera. Gure sailkapenean berriz, Orotariko Euskal Hiztegiari jarraikiz, zuzenean euskalkitzat hartzen da.
Literatura zaharrean gauza handirik ez badago ere, ezin da esan erabat abandonaturik egon denik, batez ere ez baitira gutxi XIX. Mendeko idazki erlijiosoak. Bestaldetik franko ongi dago ikertua. Alde batetik Pello Salabururen egindako ikerketak ditugu (Baztango euskalkiaz (1), Bilbao 1980; Baztango kontsonantismoa, Euskara XXVIII, 1983; Hizkuntzaren soinu egitura, Bilbao 1984; Hizkuntza teoria eta Baztango euskalkia: fonetika eta fonologia, Bilbao 1984), bestetik G. N’diayek Amaiurko hizkeraren gaineko lana (Structure du dialecte basque de Maya, La Haya 1970) , eta ahaztu gabe Mariano Izetak prestatuko hiztegia eta idatzitako artikuluak.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrak alde batera utzita, baztanera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
Morfologia (aditza, izena)/Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1-Euskalki honen eremu gehienean -a- agertzen da adizki sintetikoen lehenaldian: zagoen, zabilen... etb, (batua zegoen, zebilen... etb.):
2-Nafarroako euskalki gehienetan bezala (Pirinioko ibarretan ezik) nitzen erabiltzen da, -n- gabe (bat. nintzen):
3-Nor-Nori-Nork adizkietan -zki- pluralgilea erabiltzen da (Baztanen dauzkit)
Kartzen omen dazkute gure launtzeko
Baina Baztanen bertan ere, kasu bakanetan bada ere, dio saileko adizkiek nafar erara (Nor-Nork adizkietan bezala (ditio, ditit... etb, batuaz dizkio, dizkit etb) osatzen dute plurala (tio etb), hau batez ere Oronoz aldean gertatzen da:
hari re eman behar tiogu hainbertze...
Baztanen, bestalde Nor-Nori-Nork adizkiak osatzeko -erau- erroa erabiltzen da, -au- laburtua (baina ez hirugarren pertsonarako: dio etb):
pues yaten datzute
zer errain datzut nik?
4-Duzue aditzen da Baztan ia osoan, Baztangoizan izan ezik (duze):
5- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb), -en erabiltzen da geroaldiko formarako:
Herri askotan -anen, -onen bukaera horiek -ain, -oin ebakitzen dira:
zer errain datzut nik?
ta yaen tuzte pues bedratzi buru
6-diet, diezu, zien, zaie, etb bezalakoen ordez, eremu honetan diotet (=diet), zioten (=zien), zaiote (=zaie) erako adizkiak aditzen dira maizenik, hau da, -ote- erabiltzen dela -e-ren ordez:
yendia heldu bazaiote
Baina Baztanen joera honek zalantza ageri du:
hoi tortzen zaie hiru korte
7-Nafarroako beste hizkeratan bezala bigarren pertsona singularrean y- garatu da: yaiz (=haiz).
8- Aurreko ezaugarri sistematiko xamar hauez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla.
9- Aditza laguntzailez jokatzerakoan denetariko kontrakzioak sortzen dira, nahiz eta corpusa ez den aski eremuak definitu eta sistematizatzeko. behar + laguntzaile iragankorra kontrakzioak ere oso ezaugarrizkoak dira.
ya probetxu man behauten denboran
10-Nafarroako euskararen joera orokorra da (beraz ez bereizgarria) aditzetako Nor-nork eta nor-nori-nork sailak nahastea (eskuarki bigarren saila gailen delarik). Joerak, ordea, tokian-halako betetze maila izaten du eta horrek bai markatzen du isoglosa bat: hegoaldeko goi nafarreran, kasu, erabat nahastu dira bi sailak. Baina beste zenbait hizkeratan ere bai (Ultzaman) eta joera gisa oso zabaldua dago: Ituren, Baztan, Sakana:
11- -lako kausa atzizkiak -lako(t)z aldakia du, Iparraldeko euskalkietan bezala:
IZENA
12-Euskalki honetan pluralean bereizten da nor eta nork (-ak/-ek)
beleek yatekottan ere, pues....
13-Zenbakietan -tan erakoak aditzen dira maizenik: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei), baina parentesi artekoak ere aditzen dira (gipuzkeraren eta batueraren prestijioa dela medio):
Baztanen bida (bide) erabiltzen da bi zenbakia izenorde denerako:
Bide korriente
14-Nondik kasua mugagabean eta pluralean egiteko, -tarik erabiltzen da hegoaldeko goi nafarreran bezala.
15- -arendako erabiltzen da, eta ez -arentzat:
baño zetako ai behar dugu hekendako uzten?
16-artzain, arrain, haurtzain, etab. bezalako hitzetan -ain ebakitzen da iparraldeko goi nafarreran ez bezala (-ai):
17-Erdarazko -ón bukaerari maizenik bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz, berriz, -oi): xabona (baina ez mailegu zaharrenetan: beti arratoi, arrazoi etab.):
18-Erakusleetan estandarraz kanpoko makina bat forma erabiltzen dira. Baztanen hek erabiltzen da haiek-en ordez:
baño zetako ai behar dugu hekendako uzten?
FONETIKA
19- -i ren atzeko asimilazio bustidura ez da ematen orokorrrean:
ta yaen tuzte pues bedratzi buru
20-Deklinabidean, -ea (etxea) eta -oa (astoa) -ia eta -ua ebakitzen dira herri askotan, baina eremu jakinik sortu gabe:
ez omen da zil hiltzia
yendia heldu bazaiote
Tortzen den bezain laster, ta ezpada heldu, aitziñian maztekie
21-Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) oso hedatuta dago. Baztanen ere hitz (morfema) barrenean ere bai: uketu (=ukatu):
ersistitzeko neguen
pues aziendain lan... azienda kuidetu
biziaindeko aine harpatiko du
22-Nafarroako beste euskalkietan bezala hemen ere maiz entzuten dira goranzko diptongoak: ándriak (=andreak)
23-Oso maiz gertatu da (eta Nafarroako euskara gehienak bere-berea du ezaugarri hau) aditzek hasierako bokala galtzea (aferesia: baki (=ebaki), karri (=ekarri), kusi (=ikusi), man (=eman), torri (=etorri). Batzutan izenetan ere gertatzen da: makome (=emakume), mazte (=emazte):
beleak zaindu bidenaar artoa karri
Kartzen omen dazkute gure launtzeko
pues aunitz maztekik ere bai
24-Maiz gertatu da, halaber, bokal bat hitz barrenean galtzea (sinkopa). Aferesiaren eremu bertsuan gertatzen da: hirugarna (=hirugarrena) abistu (=abisatu), probextu (probetxatu), karko, kusko (=ekarriko, ikusiko), engaintu (=engainatu):
biziaindeko aine harpatiko du
ersistitzeko neguen
25-eu diptongoa au bihurtzen da batzuetan: daus (=deus)
26- -tu partizipioek (galdetu, barkatu, etb) -tiko egiten dute geroaldia: galdetiko, barkatiko, eta bai behar atzetik dutela ere: galdeti ihar dut (=galdetu behar dut):
pues sartiko die bedratzi
biziaindeko aine harpatiko du
27-joan, jarri, jasa, jende etb. bezalako hitzetan, hasierako soinua y- egiten da:
pues yaten datzute
yendia heldu bazaiote
Inoizka j- aditzen da berez y- esaten duten herrietan, gipuzkeraren prestijioagatik edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik:
) j-z ebakitzen da Nafarroako hitz tipiko bat: ja (=ezer, deus”):
LEXIKOA
28-Baztanerak estandarraz kanpoko hitz aldaki asko ageri ditu. Haietako gutxi dira, ordea, euskalki honetan baizik erabiltzen ez direnak, edo Nafarroan baizik erabiltzen ez direnak, Euskal Herriko beste puntu askotan aurkitzen baitira: aitatxi, amatxi, gan (=joan), etb:
29-Zenbait hitz edo aldaki, ordea, Nafarroako euskalkietan baizik ez dira aditzen:, ja (ere) “ezer, deus
30-Baina beste zerbaiti zor zaio baztanerak euskarak Hegoaldeko euskararen barrenean duen itxura lexiko berezia: hemen usatzen diren hitz eta aldakiak ekialdekoagoak izaten dira (Iparraldeko euskalkiekin bat datozenak alegia), nahiz eta gehienetan mendebaldeko formekin lehian erabiltzen diren: guti “gutxi”, goatze “ohe”, aitzin “aurre”, paratu “jarri”, bakotxa “bakoitza”, beheiti “behera”, goiti “gora”, izitu “izutu”, bertze “beste”, erran “esan”, artio “arte”, altxatu “izkutatu, gorde”,”, zil(egi) “libre, sori”, heldu izan “etorri” (heldu naiz=banator), mazteki “emakume”, etb.
ez omen da zil hiltzia
yendia heldu bazaiote
ez oaño ez
pues aunitz maztekik ere bai
31-Bestalde baztanerak oro har, mailegu asko erabiltzen ditu, mota bat baino gehiagokoak:
Alde batetik, purismoak euskara idatzitik lekutu dituen mailegu eta kalko tradizional askori eusten dio. Eta azkenik inoizkako erdarakada asko ere aditzen dira, askotan hiztunak dakien euskarazko hitzaren ordez. Mailegu mota honetan sartzen dira erdaratik zuzenean hartzen diren hainbat juntagailu eta preposizio: o sea que, porque...
porke seko gan du
SINTAXIA
32-Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo esaldiak (ez murriztaileak).
33- -n bidezko erlatiboak libre adierazten ditu denetariko harreman gramatikalak, bai eta euskara idatzian sarrerarik izaten ez duten kasuetan ere:
34-Iparreko goi nafarreraren parte batean -larik(an) atzizkiak -nean lekutu du bere denbora funtzio guztietatik, Iparraldeko euskaran bezala:
hamabi urte nitulaiken
35- -tzen ahal perifrasia erabiltzen da ahalkerarako, bai eta ezezko esaldietan ere:
36- Maiz aditzen da bidenabar juntagailu gisa erabilia.
beleak zaindu bidenaar artoa karri
37-Baztanen batzutan genitiboan jartzen da aditzaren objetua:
Kartzen omen dazkute gure launtzeko
