Orri honetan euskalkien kokapena eta horiei dagozkien herriak aurkituko dituzu, bi sailkapen desberdinen arabera: Louis Loucien Bonaparteren sailkapen tradizionala eta Koldo Zuazoren egungo sailkapena. Horietako bakoitzean klik eginez gero, euskalkiaren deskribapena aurkituko duzu, eta horri dagozkion herriak.
Zaraitzuera
Zaraitzuko ibarrean mintzatzen den euskara da. Bonaparte printzeak bere sailkapenean behe nafarreraren aldakitzat jotzen du zaraitzuera, Luzaideko euskara bezala. Baina ezin uka oso nortasun berezia duela eta beregaingo euskalkitzat jo daitekeela, Orotariko Euskal Hiztegian egiten den bezala.
Euskalki hau itzali hurren dago. Oraindik badira zenbait hiztun, baina transmisio naturala etenda dago aspaldi handitik.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, zaraitzuera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik::
Morfologia (aditza,izena)/Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1- Batuerazko -te pluralgilea (dute, dakite, zenuten, zuten, zekiten) -e gisa agertzen da, bi adizki sailetan:
A. Iragankorretako hirugarren pertsona pluraletan: die, zien, zakien, zaela (batua dute, zuten, zekiten, (de)zatela):
eta behar baldin bazien xan 
lo egiten zien egunaz
orai guziek eragutzen die ogia atariala
oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
eta aitak eta amak beti euskaraz egiten zien ele haien artean
akaso kontu da baia esaten zien
Erran die xiteko oztekiala.
abrek ermaten zien lasterka
etxe kontako nagusi-etxekoandriek izan zaela gaba on, abalili
B. Laguntzaileen lehenaldiko bigarren pertsona pluraletan: zinien, zintzaien (bat. zenuten, zineten).
Hortik zenbait moldaera heldu dira singular eta pluralaren arteko oposizioa mantentzeko: duela/diela (batua duela/dutela), zuen/zien (zuen/zuten), zinuen/zinien (zenuen/zenuten):
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
-Erran die xiteko oztekiala.
kueban erraten zuen
lo egiten zien egunaz
2- Laguntzaile iragangaitza -za- (<izan) erroaren gainean erregularizatu da: nintzan, zintzan, zintzaien, gintzan (baina zen):
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
baratzen gintzan ongi
3-Nor-nori-nork saila eraikitzeko, -erau- erroa erabiltzen da (eskuarki -au- laburtua), Iparraldeko euskaran bezala:
ta ze behar dauzut erran?
Hirugarren pertsonetarako, ordea, -ako- gisako adizkiak erabiltzen dira, amnren zenbait herritan bezala (Mezkiritz, kasu).
4- -a- azaltzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, zakien, zabilen... etb., (batua neukan, zebilen... etb.):
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
Baina cf -e-rekin:
orduan garbi zegonian igaretzen zen handik
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
Kanpoko eraginagatik izatea baliteke, baina Aezkoan ere aditzen dira zego bealakoak.
5- Iparraldeko goi nafarreran eta hegoaldeko goi nafarreran bezala, oso maiz galtzen da ditut, dituzu, etb. adizkien lehen silaba (aferesia; tut, tuzu etb.):
Pues goiti kartan tugu
6- Maiz aditzen dira, halaber, -ke hutseko ahalkera adizki iragangaitzak: daike, zaiken etb. (batua daiteke, zitekeen):
Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba
Baina estandarretik hurbilagoko formak ere aditzen dira:
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
7- Nor-nork sailaren orainaldiko bigarren pertsona pluralak -zie atzizkia hartzen du (batua -zue), Ultzaman eta iparraldeko goi nafarreraren parte batean bezala.
8- Nori 1. pertsona singularrekoa delarik, zaidan, didan, etb. bezalako forma lotuek -da- gisako forma lotugabeak sortu ditute analogiaz:
anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai
9- Inoizka, -n gabeko lehenaldi adizkiak aditzen dira, hegoaldeko goi nafarreran eta aezkeran erabiltzen direnen modukoak, baina oso bakan. Otsagabian -n dunak baizik ez dira erabiltzen. Espartzan, hego alderago eta hegoaldeko goi nafarreratik hurbilago, bietara jokatzen da, bai -n eta bai -0 (lehenbizikoa maizago):
izan ze ene senarra, faten zena artzai
ta kala xardukitzen ginue
Baina cf:
Etxen, baginuen labea
kan bar zen egon
10- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb.), geroaldiko formak -en hartzen du:
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
11- Hegoaldeko goi nafarreran bezala, euskalki honetan normal erabiltzen dira -rik erantsitako partizipioak, iparraldeko goi nafarreran ez bezala, han oso bakan edo batere ez baita erabiltzen (Sakanan ezik). -tu ren atzean -trik sinkopa karakteristiko bat gertatzen da:
zonbat biaje dauket eginik
eta ni handitrik ere bai
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
ezartzen zen espartzitrik
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
12- Subjuntibo, ahalkera eta aginteran, aditz erro soila erabiltzen da beti, bai eta erdaratiko mailegu berri-berrietan ere:
Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba
13- Hegoaldeko goi nafarreran bezala, euskalki honetan ez dira erabiltzen -iten gisako aditz izenak (emaiten, erraiten) iparraldeko goi nafarreran eta iparraldeko euskarak hain ohikoak direnak:
Ori kukulian kukulian meza ematen
abrek ermaten zien lasterka
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
kueban erraten zuen
14- Aurreko ezaugarri sistematiko xamarrez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla: niz, ginuen, etb. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den.
15- Euskalki honen gainbehera erabatekoak esplikatzen ditu zenbait erabilera eta forma harrigarri, hizkuntzarekiko segurtasun ezagatik:
zortzi oro bihar nuen nik ogiak egin
guziak egiten nuen
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan
IZENA
16- Zaraitzueraren izen morfologiako dagoen ezaugarririk deigarriena (eta hemen beste inon aditzen ez dena), -a organikodun hitzek mugatu singularra egiteko hartzen duten forma berezia da: bordara, elizara, euskarara (batua borda, eliza, euskara, bizkaiera bordea, eleizea, etb.). Hau da: -a + -a > -ara:
Baginuen errotara
eta orduan galdu zen euskarara
esertzeko kozinillara
Bai, guti egoten zen musikara, guti...
17- Nora kasua -ala atzizkiarekin egiten da, zuberera eta behe nafarreraren parte batean bezala (Erronkarin -ara: iriara etb.). Atzizki honek, non kasuko -an atzizkiak bezalakoxe jokabidea du, hau da, kontsonantez hasiko balira bezala jokatzen dute biek: bokal atzean soilik eransten da (erdiala, erdian bezala), baina kontsonante atzean -e- loturazko bokala nahitaezkoa du: oihaneala, oihanean bezala. *Oihanala agramatikala litzateke (*oihanan agramatikala den bezalaxe):
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
Keen bai bordala, bordala
eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio labetik elki zaku batiala
Erribrala fan bage
ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
Batzutan -ealako -e- hori aurreko sabaikariak irensten du:
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
18- Ongi bereizten dira nor eta nork pluralean ere (-ak eta -ek):
Emaztiek, emaztiek egiten ginuen lan yago
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
orai guziek eragutzen die ogia atariala
19- Instrumentala -z da, baina Espartzan nahaste erabiltzen da -s aldakiarekin, hegoaldeko goi nafarrera eta aezkeraren forma propioa baita:
lo egiten zien egunaz
bi behi xuntatu buztarriaz eta ala
guri zomait aldiz
erraten ginuen erdaraz parva hori da eultzia
Baina zalantza hori (-s/-z) Espartzara mugatzen da, iparraldeko goi nafarreratik hurbilen dagoen herria:
ta bihar zen egon hirur orones
20- Genitibo singularraren kontrakzio ohikoa -ain da.
21- Zenbakietan -tan erako formak aditzen dira: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei).
22- Nondik kasua mugagabe eta pluralean egiteko -tarik erabiltzen da, hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarreraren parte batean bezala:
guzietarik izan ginuen
Xei? pues igandetarik
leku koitaik faten gintzan, bai
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
Abelgorriendako, eta aberendako ere bai...
24- Hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarrera gehienean bezala, artzain, arrain, haurtzain, etb. bezalako hitzetan, zaraitzueran -ai gisako formak erabiltzen dira: artzai, arrai, haurtzai etb. (honetan behenafarreratik aldentzen da):
izan ze ene senarra, faten zena artzai
Artzai, artzai
25- Gazteleraren -ón bukaerari maizenik bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz eskuarki -oi): pantalona, perdigona, kamiona, botona, xabona.
26- Erakusleek hasierako k- bat ageri dute, Erronkarin bezala (Aezkoan g-): kau, kori, kor etb. Baina ez da falta honetan zalantzarik, agian kanpoko euskalkien eraginagatik, edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik:
oihaneala, lan egitra kan
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
eta ni kemen berzeekin
ta kala xardukitzen ginue
ya konen denbran etzen egiten ogirik
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
orai kau faten da elkitzera kanpo
Baina cf. bestalde:
Anitz, anitz da hori
baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa
Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit
27- Euskalki honek libre du mugagabeko sintagmak egitea, gaurko euskalki gehienetan debeku den kasuetan ere:
len egiten ginuen ogi haundi
Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen
ene denbran beti izan ginuen mando
28- Alderantziz, aditzondo erredoblatu batzuk artikuludun esaten dira, iparraldeko euskaran bezala:
polliki-pollikia
29- -tarik atzizkia hegoaldeko -ero (igandero) adierazteko erabiltzen da (erabilera hau iparraldeko goi nafarreran ere ezaguna da: hamabost eguntik tortzen da etb.):
Xei? pues igandetarik
30- Izenorde intentsiboak ekialde eitekoak dira: guhaur, nihaur, etb.
elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka
31- Argiro eusten zaio euskalki honetan, zubereran bezala, etxe-ren mugagabe arkaikoari: etxen `gure etxean´, (cf. etxean `besteren etxean, etxe hartan´:
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
Etxen, baginuen labea
egiten ginuen orduan ogia etxen
32- Estandarraz kanpoko forma asko aditzen dira zenbakietan: laur, hirur, bedratzi, egun, bida (izenorde; bi adjetibo):
lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen
egiten nituen hamabi hamahirur ogi
bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa
ta bihar zen egon hirur orones
33- inor, inon etb. bezalako izenordeek -n- gabeko formak ageri dituzte (ior, iora etb.)
FONETIKA
34- Iparraldeko goi nafarreran bezala, i-ren atzeko asimilazio bustidura i bokalerdia delarik baizik ez da gertatzen (beño, gañean):
su gaiñean ginuen labea
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
Pues guzietarik, baia oiñez mandoan beño yago.
Baina ez i bokala delarik:
Etxen, baginuen labea
zonbat biaje dauket eginik
eta Amaberjina ere bai ezta?
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
Oso bakanka, i bokala delarik ere ñ aditzen da, baina badirudi kanpoko eraginagatik dela:
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
(Cf: berexi irina )
Ez t ez l ez dira inoiz bustitzen i-ren ondotik:
astelenean egiten nuen
-Jo, jo, Manex, aita hil duk.
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
ll, hitz adierazkorrez kanpora, mailegu berri batzuetan baizik ez da aditzen:
esertzeko kozinillara
35- Deklinabidean, -ea (etxea) taldea -ia esaten da:
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
xiten zienian Otsagira
Ori kukulian kukulian meza ematen
Baina -ea ere aditzen da batzuetan:
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
-oa taldea bere hartan esaten da beti:
baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa
-Olloak xan
pues al lau, ondoan.
36- Hiato hauek silaba bakarrean, hau da, diptongo, esateko joera dago (baina ez beti), agian azentuaren ondorioz:
pues al lau, ondoan.
Horregatik batzutan aurreko kontsonanteak irensten du -e-:
Ori kukulian kukulian meza ematen
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
37- Ez dago bokal harmoniarik (dirua>dirue, ogia>ogie):
guziak egiten nuen
erkaituak erraten baizen orduan
38- Oso maiz gertatu da bokal bat hitz barrenean galtzea (sinkopa):
*Hitz solteetan: abre, erman, atra, denbra, graitzu, bedratzi, Erribra:
abrek ermaten zien lasterka
ene denbran beti izan ginuen mando
ya konen denbran etzen egiten ogirik
kori usatzen ginuen denbra guzian...
-Graitzupean. -Graitzua non?
bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa
Ez, ni Erribrala ez nintzan fan batere
Erribrala fan bage
anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai
*Deklinabideko atzizkietan: -tra, trik (<-tara, -tera, -turik):
oihaneala, lan egitra kan
hamahirutra etzen heltzen
eta ni handitrik ere bai
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
ezartzen zen espartzitrik
Baina ez, berriz, nondik kasuan: (-taik, -tarik):
leku koitaik faten gintzan, bai
guzietarik izan ginuen
Xei? pues igandetarik
39- Aldizka, behialako h hasperendu batek g bat utzi du ondotik: xagutu, begi, egun:
xagutu eta orduan sartu ogia
Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan
lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen
40- bait + laguntzailea lotzeko arau fonologikoek bait + d- kasurako bai baina gainerakoetan ez dute balio:
erkaituak erraten baizen orduan
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
41- joan, jarri, jende etb. bezalako hitzetan, hasierako soinua -x da euskalki honetan, Erronkarin, Aezkoan eta hegoaldeko goi nafarrera historikoaren parte batean bezala: xan, xin, xei, xunto, xarduki:
ez gintzan xausten arts´artio
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
eta behar baldin bazien xan
bi behi xuntatu buztarriaz eta ala
ta kala xardukitzen ginue
etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana
xiten zienian Otsagira
-Erran die xiteko oztekiala.
Baina batzutan j- ere aditzen da mailegu berrietan eta amaberjina hitzean: (cf. Aezkoan amaberkina, -k-rekin, hemen ere jota batetik).
zonbat biaje dauket eginik
eta Amaberjina ere bai ezta?
LEXIKOA
42- Zaraitzuera, hitz-kontu, ez da oso euskalki karakterizatua. Corpus honetan gutxi dira hemen baizik ez, edo hemen nagusiki erabiltzen diren hitz, aldaki edo adierak: izaundu, `ezagutu´, ozteki `ehorzketa´ (<ortzi `ehortzi´), xateki `otordu, oturuntz´, xarduki `hitzegin´, eseri `jarri´, oritu `oroitu´:
Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit
-Erran die xiteko oztekiala.
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
ta kala xardukitzen ginue
eta gero zakuetan eseri garia
eta han esertzen da ura
Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña
43- Euskalki honek itxura lexiko berezia baldin badu, hemen usatzen diren hitz eta aldakiak ekialde eite garbikoak direlako da (askotan hegoaldeko goi nafarreran erabiltzen diren berberak izaten dira): guti `gutxi´, bertze `beste´, erran `esan´, xin `etorri´, Manex `Juan´, murru `pareta´, orai `orain´, zonbait `zenbait´, zomat `zenbat´, zamari `zaldi´, ele egin `hitz egin´, egotzi `bota´, baratu `gelditu´, hirur `hiru´, laur `lau´, biztu `piztu´, xukatu `lehortu´, eragu `ekarri´, altzin `aurre´, elki `atera´, ortzi `lur eman´, yago, yagoen `gehiago, gehien´, igare ´igaro, pasa´, goatze `ohe´, eho `aleak xehetu´:
Bai, guti egoten zen musikara, guti...
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
ta ze behar dauzut erran?
halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten
-Jo, jo, Manex, aita hil duk.
Baratzeko murrutik erori duk.
ez orai bezala, ez
guri zomait aldiz
zonbat biaje dauket eginik
Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen
eta gero ez niz oroitzen noiz artio elegin nuen
eta haiziala egotzi goiti eta agotza ermaten zuen haizea(k)
bi semerekin baratzen nintzan
egiten nituen hamabi hamahirur ogi
eta gero bizten da labea
ez zen xukatzen nola oraikoa
orai guziek eragutzen die ogia atariala
etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
labetik elki zaku batiala
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
hori xateko eta goatzea egiteko ere bai
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
44- Maiztasunagatik deigarriak dira Sakanan ere erabiltzen diren bi hitz aldaki: fan `joan´, eta baia `baina´:
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
akaso kontu da baia esaten zien
45- Deigarria da, halaber, euskalkiari arrotz zaizkion hitzak aditzen direla frankotan (oso, asko, esan, hitzegin). Zaraitzueraren azken hiztunak, izan ere, kanpotarrekin baizik ez dira euskaraz mintzatzen aspaldi handitik. Hortik kutsu hori:
ta orduan baratzen zen oso garbi
eta nasi anitz anitz, asko
Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña
amak esaten zuen eskolara fan artio
oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere
SINTAXIA
46- Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo ez murriztaileak:
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
47- Galdegilerik gabeko galderetan -a aditz atzizkia erabiltzen da:
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
48- Zehar galdera absolutuetan -nez erabiltzen da:
eztakiat orai Santiago ta festi kuek guardatzen direnez
49- Euskalki honetan -larik atzikia ia erabat gailendu zaio -nean-i denbora funtzioetan, baina ez erabat:
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
okurritzen zelarik, pues ollo-zopa ere bai
elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka
orduan garbi zegonian igaretzen zen handik
xiten zienian Otsagira
-nean hain maiztasun gutxikoa izateak susmarazi egiten du kanpoko eraginagatik edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik erabiltzen ote den.
50- Normal erabiltzen dira, Aezkoan bezala, nola bidezko konparatiboak:
ez zen xukatzen nola oraikoa
51- halik eta (=harik eta) juntagailua izen hutsekin ere erabiltzen da, denbora adierazteko:
eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio
halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten
Zaraitzuera
Zaraitzuko ibarrean mintzatzen den euskara da. Bonaparte printzeak bere sailkapenean behe nafarreraren aldakitzat jotzen du zaraitzuera, Luzaideko euskara bezala. Baina ezin uka oso nortasun berezia duela eta beregaingo euskalkitzat jo daitekeela, Orotariko Euskal Hiztegian egiten den bezala.
Euskalki hau itzali hurren dago. Oraindik badira zenbait hiztun, baina transmisio naturala etenda dago aspaldi handitik.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, zaraitzuera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik::
Morfologia (aditza,izena)/Fonetika/Lexikoa/Sintaxia
MORFOLOGIA
Aditza
1- Batuerazko -te pluralgilea (dute, dakite, zenuten, zuten, zekiten) -e gisa agertzen da, bi adizki sailetan:
A. Iragankorretako hirugarren pertsona pluraletan: die, zien, zakien, zaela (batua dute, zuten, zekiten, (de)zatela):
eta behar baldin bazien xan
lo egiten zien egunaz
orai guziek eragutzen die ogia atariala
oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
eta aitak eta amak beti euskaraz egiten zien ele haien artean
akaso kontu da baia esaten zien
Erran die xiteko oztekiala.
abrek ermaten zien lasterka
etxe kontako nagusi-etxekoandriek izan zaela gaba on, abalili
B. Laguntzaileen lehenaldiko bigarren pertsona pluraletan: zinien, zintzaien (bat. zenuten, zineten).
Hortik zenbait moldaera heldu dira singular eta pluralaren arteko oposizioa mantentzeko: duela/diela (batua duela/dutela), zuen/zien (zuen/zuten), zinuen/zinien (zenuen/zenuten):
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
-Erran die xiteko oztekiala.
kueban erraten zuen
lo egiten zien egunaz
2- Laguntzaile iragangaitza -za- (<izan) erroaren gainean erregularizatu da: nintzan, zintzan, zintzaien, gintzan (baina zen):
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
baratzen gintzan ongi
3-Nor-nori-nork saila eraikitzeko, -erau- erroa erabiltzen da (eskuarki -au- laburtua), Iparraldeko euskaran bezala:
ta ze behar dauzut erran?
Hirugarren pertsonetarako, ordea, -ako- gisako adizkiak erabiltzen dira, amnren zenbait herritan bezala (Mezkiritz, kasu).
4- -a- azaltzen da adizki sintetikoen lehenaldian: nakien, zakien, zabilen... etb., (batua neukan, zebilen... etb.):
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
Baina cf -e-rekin:
orduan garbi zegonian igaretzen zen handik
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
Kanpoko eraginagatik izatea baliteke, baina Aezkoan ere aditzen dira zego bealakoak.
5- Iparraldeko goi nafarreran eta hegoaldeko goi nafarreran bezala, oso maiz galtzen da ditut, dituzu, etb. adizkien lehen silaba (aferesia; tut, tuzu etb.):
Pues goiti kartan tugu
6- Maiz aditzen dira, halaber, -ke hutseko ahalkera adizki iragangaitzak: daike, zaiken etb. (batua daiteke, zitekeen):
Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba
Baina estandarretik hurbilagoko formak ere aditzen dira:
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
7- Nor-nork sailaren orainaldiko bigarren pertsona pluralak -zie atzizkia hartzen du (batua -zue), Ultzaman eta iparraldeko goi nafarreraren parte batean bezala.
8- Nori 1. pertsona singularrekoa delarik, zaidan, didan, etb. bezalako forma lotuek -da- gisako forma lotugabeak sortu ditute analogiaz:
anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai
9- Inoizka, -n gabeko lehenaldi adizkiak aditzen dira, hegoaldeko goi nafarreran eta aezkeran erabiltzen direnen modukoak, baina oso bakan. Otsagabian -n dunak baizik ez dira erabiltzen. Espartzan, hego alderago eta hegoaldeko goi nafarreratik hurbilago, bietara jokatzen da, bai -n eta bai -0 (lehenbizikoa maizago):
izan ze ene senarra, faten zena artzai
ta kala xardukitzen ginue
Baina cf:
Etxen, baginuen labea
kan bar zen egon
10- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb.), geroaldiko formak -en hartzen du:
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
11- Hegoaldeko goi nafarreran bezala, euskalki honetan normal erabiltzen dira -rik erantsitako partizipioak, iparraldeko goi nafarreran ez bezala, han oso bakan edo batere ez baita erabiltzen (Sakanan ezik). -tu ren atzean -trik sinkopa karakteristiko bat gertatzen da:
zonbat biaje dauket eginik
eta ni handitrik ere bai
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
ezartzen zen espartzitrik
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
12- Subjuntibo, ahalkera eta aginteran, aditz erro soila erabiltzen da beti, bai eta erdaratiko mailegu berri-berrietan ere:
Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba
13- Hegoaldeko goi nafarreran bezala, euskalki honetan ez dira erabiltzen -iten gisako aditz izenak (emaiten, erraiten) iparraldeko goi nafarreran eta iparraldeko euskarak hain ohikoak direnak:
Ori kukulian kukulian meza ematen
abrek ermaten zien lasterka
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
kueban erraten zuen
14- Aurreko ezaugarri sistematiko xamarrez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla: niz, ginuen, etb. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den.
15- Euskalki honen gainbehera erabatekoak esplikatzen ditu zenbait erabilera eta forma harrigarri, hizkuntzarekiko segurtasun ezagatik:
zortzi oro bihar nuen nik ogiak egin
guziak egiten nuen
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan
IZENA
16- Zaraitzueraren izen morfologiako dagoen ezaugarririk deigarriena (eta hemen beste inon aditzen ez dena), -a organikodun hitzek mugatu singularra egiteko hartzen duten forma berezia da: bordara, elizara, euskarara (batua borda, eliza, euskara, bizkaiera bordea, eleizea, etb.). Hau da: -a + -a > -ara:
Baginuen errotara
eta orduan galdu zen euskarara
esertzeko kozinillara
Bai, guti egoten zen musikara, guti...
17- Nora kasua -ala atzizkiarekin egiten da, zuberera eta behe nafarreraren parte batean bezala (Erronkarin -ara: iriara etb.). Atzizki honek, non kasuko -an atzizkiak bezalakoxe jokabidea du, hau da, kontsonantez hasiko balira bezala jokatzen dute biek: bokal atzean soilik eransten da (erdiala, erdian bezala), baina kontsonante atzean -e- loturazko bokala nahitaezkoa du: oihaneala, oihanean bezala. *Oihanala agramatikala litzateke (*oihanan agramatikala den bezalaxe):
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
Keen bai bordala, bordala
eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio labetik elki zaku batiala
Erribrala fan bage
ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
Batzutan -ealako -e- hori aurreko sabaikariak irensten du:
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
18- Ongi bereizten dira nor eta nork pluralean ere (-ak eta -ek):
Emaztiek, emaztiek egiten ginuen lan yago
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
orai guziek eragutzen die ogia atariala
19- Instrumentala -z da, baina Espartzan nahaste erabiltzen da -s aldakiarekin, hegoaldeko goi nafarrera eta aezkeraren forma propioa baita:
lo egiten zien egunaz
bi behi xuntatu buztarriaz eta ala
guri zomait aldiz
erraten ginuen erdaraz parva hori da eultzia
Baina zalantza hori (-s/-z) Espartzara mugatzen da, iparraldeko goi nafarreratik hurbilen dagoen herria:
ta bihar zen egon hirur orones
20- Genitibo singularraren kontrakzio ohikoa -ain da.
21- Zenbakietan -tan erako formak aditzen dira: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei).
22- Nondik kasua mugagabe eta pluralean egiteko -tarik erabiltzen da, hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarreraren parte batean bezala:
guzietarik izan ginuen
Xei? pues igandetarik
leku koitaik faten gintzan, bai
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
Abelgorriendako, eta aberendako ere bai...
24- Hegoaldeko goi nafarreran eta iparraldeko goi nafarrera gehienean bezala, artzain, arrain, haurtzain, etb. bezalako hitzetan, zaraitzueran -ai gisako formak erabiltzen dira: artzai, arrai, haurtzai etb. (honetan behenafarreratik aldentzen da):
izan ze ene senarra, faten zena artzai
Artzai, artzai
25- Gazteleraren -ón bukaerari maizenik bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz eskuarki -oi): pantalona, perdigona, kamiona, botona, xabona.
26- Erakusleek hasierako k- bat ageri dute, Erronkarin bezala (Aezkoan g-): kau, kori, kor etb. Baina ez da falta honetan zalantzarik, agian kanpoko euskalkien eraginagatik, edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik:
oihaneala, lan egitra kan
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
eta ni kemen berzeekin
ta kala xardukitzen ginue
ya konen denbran etzen egiten ogirik
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
orai kau faten da elkitzera kanpo
Baina cf. bestalde:
Anitz, anitz da hori
baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa
Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit
27- Euskalki honek libre du mugagabeko sintagmak egitea, gaurko euskalki gehienetan debeku den kasuetan ere:
len egiten ginuen ogi haundi
Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen
ene denbran beti izan ginuen mando
28- Alderantziz, aditzondo erredoblatu batzuk artikuludun esaten dira, iparraldeko euskaran bezala:
polliki-pollikia
29- -tarik atzizkia hegoaldeko -ero (igandero) adierazteko erabiltzen da (erabilera hau iparraldeko goi nafarreran ere ezaguna da: hamabost eguntik tortzen da etb.):
Xei? pues igandetarik
30- Izenorde intentsiboak ekialde eitekoak dira: guhaur, nihaur, etb.
elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka
31- Argiro eusten zaio euskalki honetan, zubereran bezala, etxe-ren mugagabe arkaikoari: etxen `gure etxean´, (cf. etxean `besteren etxean, etxe hartan´:
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
Etxen, baginuen labea
egiten ginuen orduan ogia etxen
32- Estandarraz kanpoko forma asko aditzen dira zenbakietan: laur, hirur, bedratzi, egun, bida (izenorde; bi adjetibo):
lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen
egiten nituen hamabi hamahirur ogi
bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa
ta bihar zen egon hirur orones
33- inor, inon etb. bezalako izenordeek -n- gabeko formak ageri dituzte (ior, iora etb.)
FONETIKA
34- Iparraldeko goi nafarreran bezala, i-ren atzeko asimilazio bustidura i bokalerdia delarik baizik ez da gertatzen (beño, gañean):
su gaiñean ginuen labea
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
Pues guzietarik, baia oiñez mandoan beño yago.
Baina ez i bokala delarik:
Etxen, baginuen labea
zonbat biaje dauket eginik
eta Amaberjina ere bai ezta?
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
Oso bakanka, i bokala delarik ere ñ aditzen da, baina badirudi kanpoko eraginagatik dela:
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
(Cf: berexi irina )
Ez t ez l ez dira inoiz bustitzen i-ren ondotik:
astelenean egiten nuen
-Jo, jo, Manex, aita hil duk.
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
ll, hitz adierazkorrez kanpora, mailegu berri batzuetan baizik ez da aditzen:
esertzeko kozinillara
35- Deklinabidean, -ea (etxea) taldea -ia esaten da:
hobeenian faten nintzan keendik ilunian e
ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!
Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara
xiten zienian Otsagira
Ori kukulian kukulian meza ematen
Baina -ea ere aditzen da batzuetan:
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
-oa taldea bere hartan esaten da beti:
baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa
-Olloak xan
pues al lau, ondoan.
36- Hiato hauek silaba bakarrean, hau da, diptongo, esateko joera dago (baina ez beti), agian azentuaren ondorioz:
pues al lau, ondoan.
Horregatik batzutan aurreko kontsonanteak irensten du -e-:
Ori kukulian kukulian meza ematen
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
37- Ez dago bokal harmoniarik (dirua>dirue, ogia>ogie):
guziak egiten nuen
erkaituak erraten baizen orduan
38- Oso maiz gertatu da bokal bat hitz barrenean galtzea (sinkopa):
*Hitz solteetan: abre, erman, atra, denbra, graitzu, bedratzi, Erribra:
abrek ermaten zien lasterka
ene denbran beti izan ginuen mando
ya konen denbran etzen egiten ogirik
kori usatzen ginuen denbra guzian...
-Graitzupean. -Graitzua non?
bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa
Ez, ni Erribrala ez nintzan fan batere
Erribrala fan bage
anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai
*Deklinabideko atzizkietan: -tra, trik (<-tara, -tera, -turik):
oihaneala, lan egitra kan
hamahirutra etzen heltzen
eta ni handitrik ere bai
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
ezartzen zen espartzitrik
Baina ez, berriz, nondik kasuan: (-taik, -tarik):
leku koitaik faten gintzan, bai
guzietarik izan ginuen
Xei? pues igandetarik
39- Aldizka, behialako h hasperendu batek g bat utzi du ondotik: xagutu, begi, egun:
xagutu eta orduan sartu ogia
Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan
lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen
40- bait + laguntzailea lotzeko arau fonologikoek bait + d- kasurako bai baina gainerakoetan ez dute balio:
erkaituak erraten baizen orduan
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
41- joan, jarri, jende etb. bezalako hitzetan, hasierako soinua -x da euskalki honetan, Erronkarin, Aezkoan eta hegoaldeko goi nafarrera historikoaren parte batean bezala: xan, xin, xei, xunto, xarduki:
ez gintzan xausten arts´artio
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
eta behar baldin bazien xan
bi behi xuntatu buztarriaz eta ala
ta kala xardukitzen ginue
etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana
xiten zienian Otsagira
-Erran die xiteko oztekiala.
Baina batzutan j- ere aditzen da mailegu berrietan eta amaberjina hitzean: (cf. Aezkoan amaberkina, -k-rekin, hemen ere jota batetik).
zonbat biaje dauket eginik
eta Amaberjina ere bai ezta?
LEXIKOA
42- Zaraitzuera, hitz-kontu, ez da oso euskalki karakterizatua. Corpus honetan gutxi dira hemen baizik ez, edo hemen nagusiki erabiltzen diren hitz, aldaki edo adierak: izaundu, `ezagutu´, ozteki `ehorzketa´ (<ortzi `ehortzi´), xateki `otordu, oturuntz´, xarduki `hitzegin´, eseri `jarri´, oritu `oroitu´:
Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit
-Erran die xiteko oztekiala.
Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.
ta kala xardukitzen ginue
eta gero zakuetan eseri garia
eta han esertzen da ura
Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña
43- Euskalki honek itxura lexiko berezia baldin badu, hemen usatzen diren hitz eta aldakiak ekialde eite garbikoak direlako da (askotan hegoaldeko goi nafarreran erabiltzen diren berberak izaten dira): guti `gutxi´, bertze `beste´, erran `esan´, xin `etorri´, Manex `Juan´, murru `pareta´, orai `orain´, zonbait `zenbait´, zomat `zenbat´, zamari `zaldi´, ele egin `hitz egin´, egotzi `bota´, baratu `gelditu´, hirur `hiru´, laur `lau´, biztu `piztu´, xukatu `lehortu´, eragu `ekarri´, altzin `aurre´, elki `atera´, ortzi `lur eman´, yago, yagoen `gehiago, gehien´, igare ´igaro, pasa´, goatze `ohe´, eho `aleak xehetu´:
Bai, guti egoten zen musikara, guti...
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
ta ze behar dauzut erran?
halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten
-Jo, jo, Manex, aita hil duk.
Baratzeko murrutik erori duk.
ez orai bezala, ez
guri zomait aldiz
zonbat biaje dauket eginik
Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen
eta gero ez niz oroitzen noiz artio elegin nuen
eta haiziala egotzi goiti eta agotza ermaten zuen haizea(k)
bi semerekin baratzen nintzan
egiten nituen hamabi hamahirur ogi
eta gero bizten da labea
ez zen xukatzen nola oraikoa
orai guziek eragutzen die ogia atariala
etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana
borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako
labetik elki zaku batiala
nik egitatzen nuen gizonek biño yago
larunbatean xauntsi, igandea igare etxen
hori xateko eta goatzea egiteko ere bai
Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota
44- Maiztasunagatik deigarriak dira Sakanan ere erabiltzen diren bi hitz aldaki: fan `joan´, eta baia `baina´:
oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala
akaso kontu da baia esaten zien
45- Deigarria da, halaber, euskalkiari arrotz zaizkion hitzak aditzen direla frankotan (oso, asko, esan, hitzegin). Zaraitzueraren azken hiztunak, izan ere, kanpotarrekin baizik ez dira euskaraz mintzatzen aspaldi handitik. Hortik kutsu hori:
ta orduan baratzen zen oso garbi
eta nasi anitz anitz, asko
Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña
amak esaten zuen eskolara fan artio
oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere
SINTAXIA
46- Maiz aditzen dira bait- bidezko erlatibo ez murriztaileak:
baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen
egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan
47- Galdegilerik gabeko galderetan -a aditz atzizkia erabiltzen da:
Badakizua non duen xigante goitti kartan?
48- Zehar galdera absolutuetan -nez erabiltzen da:
eztakiat orai Santiago ta festi kuek guardatzen direnez
49- Euskalki honetan -larik atzikia ia erabat gailendu zaio -nean-i denbora funtzioetan, baina ez erabat:
euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala
okurritzen zelarik, pues ollo-zopa ere bai
elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka
orduan garbi zegonian igaretzen zen handik
xiten zienian Otsagira
-nean hain maiztasun gutxikoa izateak susmarazi egiten du kanpoko eraginagatik edo mintzakidearen euskarara moldatu nahiagatik erabiltzen ote den.
50- Normal erabiltzen dira, Aezkoan bezala, nola bidezko konparatiboak:
ez zen xukatzen nola oraikoa
51- halik eta (=harik eta) juntagailua izen hutsekin ere erabiltzen da, denbora adierazteko:
eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio
halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten
