Dialectos

Dialectos

En ésta página encontrará los dialectos de zonas y localidades según dos tipos de clasificación: clasificación tradicional de Louis Loucien Bonaparte y clasificación actual de Koldo Zuazo. Al hacer click en cada uno de ellos, podrá descubrir la descripción del dialecto y las localidades pertenecientes al mismo.

  • Clasificación actual
  • Clasificación tradicional

Salacenco

Es el dialecto propio del valle de Salazar. En la clasificación del príncipe Bonaparte el salacenco se considera una variante del bajonavarro, como el euskera de Valcarlos. Sin embargo tiene una personalidad propia y puede considerarse dialecto independiente, tal y como se hace en el Diccionario General Vasco.

Es un habla en recesión casi absoluta. Quedan hablantes de esta variedad, pero no existe la transmisión natural.

Fuera de las características generales del euskera hablado, el salacenco se aparta del estándar en los siguientes rasgos:

Morfología (verbal,nominal), Fonética, Léxico y Sintaxis.

MORFOLOGIA

VERBAL

1- El pluralizante verbal -te (batua dute, dakite, zenuten, zuten, zekiten) aparece como -e:

A. En las terceras personas de los transitivos: die, zien, zakien, zaela (batua dute, zuten, zekiten, (de)zatela):

eta behar baldin bazien xan

lo egiten zien egunaz

orai guziek eragutzen die ogia atariala

oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

eta aitak eta amak beti euskaraz egiten zien ele haien artean

akaso kontu da baia esaten zien

-Erran die xiteko oztekiala.

abrek ermaten zien lasterka

etxe kontako nagusi-etxekoandriek izan zaela gaba on, abalili

B. En las segundas personas del pasado de los auxiliares: zinien, zintzaien (zenuten, zineten).

Esto produce ciertas acomodaciones para mantener las oposiciones entre personas: duela/diela (batua duela/dutela), zuen/zien (zuen/zuten), zinuen/zinien (zenuen/zenuten):

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

-Erran die xiteko oztekiala.

kueban erraten zuen

lo egiten zien egunaz

2- El auxiliar intransitivo está regularizado sobre la raíz -za- (<izan): nintzan, zintzan, zintzaien, gintzan (pero zen):

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

baratzen gintzan ongi

3-el nor-nori-nork se construye, como en el euskera continental, sobre la raíz -erau-, contraída en -au-:

ta ze behar dauzut erran?

Para las terceras personas, sin embargo, se usan formas en -ako-.

4- Aparece -a- en el pasado de los verbos fuertes (sintéticos): nakien, zakien, zabilen... etc, (batua neukan, zebilen... etc.):

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

Pero cf con -e- (¿por influjo foráneo?):

orduan garbi zegonian igaretzen zen handik

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

5- Como en altonavarro septentrional y altonavarro meridional, es muy corriente la aféresis del auxiliar transitivo en presente: tut, tuzu, etc (ditut, dituzu, etc):

Pues goiti kartan tugu

6- Se oyen potenciales intransitivos en -ke: daike, zaiken etc (batua daiteke, zitekeen):

Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba

Aunque también se oyen formas más estándar:

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

7- La segunda persona del plural del presente del nor-nork es en -zie (batua -zue), como en Ultzama y parte del altonavarro septentrional.

8- Como en Ultzama, las formas ligadas zaidan, didan, etc, han producido formas libres analógicas en -da:

anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai

9- Esporádicamente se oyen formas verbales de pasado sin -n, del tipo altonavarro meridional y aezcoano. Pero son muy raras. En Ochagavía solo existe -n. En Esparza, más al sur y más cerca del altonavarro meridional, concurren -n y -0:

izan ze ene senarra, faten zena artzai

ta kala xardukitzen ginue

pero cf:

Etxen, baginuen labea

kan bar zen egon

10- En verbos acabados en -n (edan, egon, izan etc), la forma de futuro es en -en:

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

11- Como en altonavarro meridional en este dialecto está en uso corriente la forma en -rik del participio verbal, inusual o muy rara en altonavarro septentrional (salvo en la Barranca). Tras -tu aparece sincopada característicamente en -trik:

zonbat biaje dauket eginik

eta ni handitrik ere bai

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

ezartzen zen espartzitrik

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

12- En el subjuntivo, potencial e imperativo siempre se utiliza el radical verbal, incluso en préstamos muy recientes:

Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba

13- Como el altonavarro meridional, este dialecto desconoce los nombres verbales en -iten (emaiten, erraiten) característicos del alto navarro septentrional y los dialectos vascofranceses:

Ori kukulian kukulian meza ematen

abrek ermaten zien lasterka

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

kueban erraten zuen

14- Además de los rasgos anteriores, que son sistematizables, en este dialecto se pueden oír otras muchas flexiones verbales no estándar: niz, ginuen, etc. La versión en batua aclara en cada caso la equivalencia.

15- El avanzado estado de erosión del dialecto puede explicar ciertas formas y usos aberrantes como cruces esporádicos debidos a inseguridad linguística:

zortzi oro bihar nuen nik ogiak egin

guziak egiten nuen

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan

NOMINAL

16- El rasgo más llamativo, y exclusivo del salacenco, es la forma en -ra del singular determinado de los temas en -a: bordara, elizara, euskarara (batua borda, eliza, euskara, vizcaíno bordea, eleizea, etc, < a+a):

Baginuen errotara

eta orduan galdu zen euskarara

esertzeko kozinillara

Bai, guti egoten zen musikara, guti...

17- El adlativo es en -ala, como en suletino y parte del bajonavarro (roncalés -ara: iriara etc). Este sufijo se comporta como el locativo -an, es decir, como si comenzara por consonante: se añade directamente tras vocal (erdiala, como erdian), pero tras consonante requiere una vocal de unión -e-: oihaneala, como oihanean. *Oihanala sería agramatical (como lo sería *oihanan):

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

Keen bai bordala, bordala

eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio labetik elki zaku batiala

Erribrala fan bage

ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

En algún caso la -e- de -eala es absorbida por la palatal precedente:

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

18- Distingue -ak de -ek en plural:

Emaztiek, emaztiek egiten ginuen lan yago

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

orai guziek eragutzen die ogia atariala

19- El instrumental es -z, pero en Esparza hay vacilación con la forma en -s, propia del altonavarro meridional y aezcoano:

lo egiten zien egunaz

bi behi xuntatu buztarriaz eta ala

guri zomait aldiz

erraten ginuen erdaraz parva hori da eultzia

La vacilación con -s parece limitarse a Esparza, más cercano al altonavarro meridional:

ta bihar zen egon hirur orones

20- La contracción normal del genitivo singular es -ain.

21- En los numerales, se usan formas con -tan: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei).

22- El caso nondik en indefinido y en plural se forma en -tarik:

guzietarik izan ginuen

Xei? pues igandetarik

leku koitaik faten gintzan, bai

23- Se usa -arendako por -arentzat.

Abelgorriendako, eta aberendako ere bai...

24- En palabras como artzain, arrain, haurtzain, etc, en todo el dialecto (como en alto navarro septentrional y meridional) predominan las formas en -ai: artzai, arrai, haurtzai etc (frente a bajonavarro, labortano y baztanés -ain):

izan ze ene senarra, faten zena artzai

Artzai, artzai

25- Se mantiene la final castellana -ón en los préstamos (en batua -oi): pantalona, perdigona, kamiona, botona, xabona.

26- Los demostrativos presentan una k- inicial, como en roncalés (aezcoano g-): kau, kori, kor etc. Sin embargo se observa cierta vacilación quizás debida a influjo de hablas foráneas:

oihaneala, lan egitra kan

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

eta ni kemen berzeekin

ta kala xardukitzen ginue

ya konen denbran etzen egiten ogirik

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

orai kau faten da elkitzera kanpo

Pero cf también:

Anitz, anitz da hori

baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa

Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit

27- Este dialecto construye libremente sintagmas en indefinido allí donde serían imposibles en otros dialectos:

len egiten ginuen ogi haundi

Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen

ene denbran beti izan ginuen mando

28- Por el contrario, algunos adverbios reduplicados llevan artículo:

polliki-pollikia

29- El sufijo -tarik tiene el significado oriental de `cada´, en expresiones temporales:

Xei? pues igandetarik

30-los pronombres intensivos son del tipo oriental guhaur, nihaur, etc.

elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka

31- Se conserva claramente, como en suletino, el indefinido arcaico de etxe: etxen `en casa´, opuesto a etxean `en la casa´:

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

Etxen, baginuen labea

egiten ginuen orduan ogia etxen

32- Los numerales presenta numerosas formas no estándar: laur, hirur, bedratzi, egun, bida (pronombre; bi adjetivo):

lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen

egiten nituen hamabi hamahirur ogi

bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa

ta bihar zen egon hirur orones

33- Los pronombres inor, inon etc tienen formas sin -n- (ior, iora etc.)

FONÉTICA

34- Como en altonavarro meridional, la palatalización automática de n se da solo tras i semivocal (beño, gañean):

su gaiñean ginuen labea

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

Pues guzietarik, baia oiñez mandoan beño yago.

pero no tras i vocal:

Etxen, baginuen labea

zonbat biaje dauket eginik

eta Amaberjina ere bai ezta?

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

Muy rara vez se escucha ñ tras i vocal, por influjo foráneo sin duda:

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

(Cf: berexi irina )

Ni t ni l palatalizan tras i:

astelenean egiten nuen

-Jo, jo, Manex, aita hil duk.

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

ll se escucha en préstamos recientes:

esertzeko kozinillara

35- En la declinación, -ea (etxea) suena -ia:

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

xiten zienian Otsagira

Ori kukulian kukulian meza ematen

Pero -ea también se puede oír:

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

El hiato oa no se modifica:

baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa

-Olloak xan

pues al lau, ondoan.

36- Estos hiatos tienden a pronunciarse (aunque no siempre) monosilábicos (como diptongo), tal vez como consecuencia del acento:

pues al lau, ondoan.

Esto a veces produce que -e- sea absorbida o casi por la consonante precedente:

Ori kukulian kukulian meza ematen

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

37- La armonía vocálica (dirua>dirue, ogia>ogie) no existe:

guziak egiten nuen

erkaituak erraten baizen orduan

38- Es muy frecuente la pérdida de una vocal en interior de palabra (síncopa):

*en palabras sueltas: abre, erman, atra, denbra, graitzu, bedratzi, Erribra:

abrek ermaten zien lasterka

ene denbran beti izan ginuen mando

ya konen denbran etzen egiten ogirik

kori usatzen ginuen denbra guzian...

-Graitzupean. -Graitzua non?

bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa

Ez, ni Erribrala ez nintzan fan batere

Erribrala fan bage

anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai

*en la declinación: -tra, trik (<-tara, -tera, -turik):

oihaneala, lan egitra kan

hamahirutra etzen heltzen

eta ni handitrik ere bai

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

ezartzen zen espartzitrik

Pero no en el caso nondik: (-taik, -tarik):

leku koitaik faten gintzan, bai

guzietarik izan ginuen

Xei? pues igandetarik

39- Como rastro de una antigua h aspirada se conserva a veces una g: xagutu, begi, egun:

xagutu eta orduan sartu ogia

Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan

lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen

40- Las reglas fonológicas de bait + auxiliar rigen para bait+d-, pero no en los demás casos:

erkaituak erraten baizen orduan

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

41- En palabras como joan, jarri, jende etc, en este dialecto el sonido inicial suena -x: xan, xin, xei, xunto, xarduki:

ez gintzan xausten arts´artio

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

eta behar baldin bazien xan

bi behi xuntatu buztarriaz eta ala

ta kala xardukitzen ginue

etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana

xiten zienian Otsagira

-Erran die xiteko oztekiala.

Pero a veces suena j-, en préstamos recientes del español y en la palabra amaberjina: (cf. aezcoano amaberkina, con -k- también de jota).

zonbat biaje dauket eginik

eta Amaberjina ere bai ezta?

LÉXICO

42- El salacenco no está muy caracterizado léxicamente. Pocas palabras, variantes o acepciones del corpus pueden considerarse exclusivas o casi exclusivas del dialecto: izaundu, `conocer´, ozteki `enterramiento´ (<ortzi `enterrar´), xateki `banquete´, xarduki `hablar´, eseri `poner´, oritu `acordarse´:

Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit

-Erran die xiteko oztekiala.

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

ta kala xardukitzen ginue

eta gero zakuetan eseri garia

eta han esertzen da ura

Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña

43- Las peculiaridades léxicas más llamativas se deben al caracter oriental de las variantes y términos usados aquí (muchas veces compartidos con el altonavarro meridional: guti `poco´, bertze `otro´, erran `decir´, xin `venir´, Manex `Juan´, murru `pared´, orai `ahora´, zonbait `alguno´, zomat `cuanto´, zamari `caballo´, ele egin `hablar´, egotzi `echar´, baratu `quedar(se)´, hirur `tres´, laur `cuatro´, biztu `encender´, xukatu `secar´, eragu `traer´, altzin `delante´, elki `salir, sacar´, ortzi `enterrar´, yago, yagoen `más, el que más´, igare ´pasar´, goatze `cama´, eho `moler´:

Bai, guti egoten zen musikara, guti...

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

ta ze behar dauzut erran?

halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten

-Jo, jo, Manex, aita hil duk.

Baratzeko murrutik erori duk.

ez orai bezala, ez

guri zomait aldiz

zonbat biaje dauket eginik

Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen

eta gero ez niz oroitzen noiz artio elegin nuen

eta haiziala egotzi goiti eta agotza ermaten zuen haizea(k)

bi semerekin baratzen nintzan

egiten nituen hamabi hamahirur ogi

eta gero bizten da labea

ez zen xukatzen nola oraikoa

orai guziek eragutzen die ogia atariala

etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

labetik elki zaku batiala

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

hori xateko eta goatzea egiteko ere bai

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

44- Llaman la atención por su frecuencia, dos variantes léxicas que también se usan en La Barranca: fan `venir´, y baia `pero´:

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

akaso kontu da baia esaten zien

45- Es de notar que se oyen con cierta frecuencia términos extraños al dialecto (oso, asko, esan, hitzegin), lo cual indica trato con hablantes de otras variedades (y erosión de la propia):

ta orduan baratzen zen oso garbi

eta nasi anitz anitz, asko

Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña

amak esaten zuen eskolara fan artio

oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere

SINTAXIS

46- Se oyen con frecuencia formas de relativo (explicativo) con prefijo bait-:

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

47- Se usa el sufijo verbal interrogativo -a:

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

48- El sufijo -nez en interrogativas indirectas absolutas:

eztakiat orai Santiago ta festi kuek guardatzen direnez

49- En este dialecto el sufijo -larik predomina sobre -nean, aunque este también existe:

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

okurritzen zelarik, pues ollo-zopa ere bai

elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka

orduan garbi zegonian igaretzen zen handik

xiten zienian Otsagira

La baja frecuencia de -nean invita a pensar en influjo foráneo o en adecuación al habla del entrevistador.

50- Se oyen corrientemente, como en aezcoano, comparativos con nola:

ez zen xukatzen nola oraikoa

51- La expresión halik eta `hasta´ se usa con sustantivos, con valor temporal:

eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio

halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten

Salacenco

Es el dialecto propio del valle de Salazar. En la clasificación del príncipe Bonaparte el salacenco se considera una variante del bajonavarro, como el euskera de Valcarlos. Sin embargo tiene una personalidad propia y puede considerarse dialecto independiente, tal y como se hace en el Diccionario General Vasco.

Es un habla en recesión casi absoluta. Quedan hablantes de esta variedad, pero no existe la transmisión natural.

Fuera de las características generales del euskera hablado, el salacenco se aparta del estándar en los siguientes rasgos:

Morfología (verbal,nominal), Fonética, Léxico y Sintaxis.

MORFOLOGIA

VERBAL

1- El pluralizante verbal -te (batua dute, dakite, zenuten, zuten, zekiten) aparece como -e:

A. En las terceras personas de los transitivos: die, zien, zakien, zaela (batua dute, zuten, zekiten, (de)zatela):

eta behar baldin bazien xan

lo egiten zien egunaz

orai guziek eragutzen die ogia atariala

oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

eta aitak eta amak beti euskaraz egiten zien ele haien artean

akaso kontu da baia esaten zien

-Erran die xiteko oztekiala.

abrek ermaten zien lasterka

etxe kontako nagusi-etxekoandriek izan zaela gaba on, abalili

B. En las segundas personas del pasado de los auxiliares: zinien, zintzaien (zenuten, zineten).

Esto produce ciertas acomodaciones para mantener las oposiciones entre personas: duela/diela (batua duela/dutela), zuen/zien (zuen/zuten), zinuen/zinien (zenuen/zenuten):

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

-Erran die xiteko oztekiala.

kueban erraten zuen

lo egiten zien egunaz

2- El auxiliar intransitivo está regularizado sobre la raíz -za- (<izan): nintzan, zintzan, zintzaien, gintzan (pero zen):

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

baratzen gintzan ongi

3-el nor-nori-nork se construye, como en el euskera continental, sobre la raíz -erau-, contraída en -au-:

ta ze behar dauzut erran?

Para las terceras personas, sin embargo, se usan formas en -ako-.

4- Aparece -a- en el pasado de los verbos fuertes (sintéticos): nakien, zakien, zabilen... etc, (batua neukan, zebilen... etc.):

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

Pero cf con -e- (¿por influjo foráneo?):

orduan garbi zegonian igaretzen zen handik

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

5- Como en altonavarro septentrional y altonavarro meridional, es muy corriente la aféresis del auxiliar transitivo en presente: tut, tuzu, etc (ditut, dituzu, etc):

Pues goiti kartan tugu

6- Se oyen potenciales intransitivos en -ke: daike, zaiken etc (batua daiteke, zitekeen):

Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba

Aunque también se oyen formas más estándar:

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

7- La segunda persona del plural del presente del nor-nork es en -zie (batua -zue), como en Ultzama y parte del altonavarro septentrional.

8- Como en Ultzama, las formas ligadas zaidan, didan, etc, han producido formas libres analógicas en -da:

anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai

9- Esporádicamente se oyen formas verbales de pasado sin -n, del tipo altonavarro meridional y aezcoano. Pero son muy raras. En Ochagavía solo existe -n. En Esparza, más al sur y más cerca del altonavarro meridional, concurren -n y -0:

izan ze ene senarra, faten zena artzai

ta kala xardukitzen ginue

pero cf:

Etxen, baginuen labea

kan bar zen egon

10- En verbos acabados en -n (edan, egon, izan etc), la forma de futuro es en -en:

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

11- Como en altonavarro meridional en este dialecto está en uso corriente la forma en -rik del participio verbal, inusual o muy rara en altonavarro septentrional (salvo en la Barranca). Tras -tu aparece sincopada característicamente en -trik:

zonbat biaje dauket eginik

eta ni handitrik ere bai

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

ezartzen zen espartzitrik

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

12- En el subjuntivo, potencial e imperativo siempre se utiliza el radical verbal, incluso en préstamos muy recientes:

Gogorra, buf! trabajo kura etzaiken sobrelleba

13- Como el altonavarro meridional, este dialecto desconoce los nombres verbales en -iten (emaiten, erraiten) característicos del alto navarro septentrional y los dialectos vascofranceses:

Ori kukulian kukulian meza ematen

abrek ermaten zien lasterka

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

kueban erraten zuen

14- Además de los rasgos anteriores, que son sistematizables, en este dialecto se pueden oír otras muchas flexiones verbales no estándar: niz, ginuen, etc. La versión en batua aclara en cada caso la equivalencia.

15- El avanzado estado de erosión del dialecto puede explicar ciertas formas y usos aberrantes como cruces esporádicos debidos a inseguridad linguística:

zortzi oro bihar nuen nik ogiak egin

guziak egiten nuen

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan

NOMINAL

16- El rasgo más llamativo, y exclusivo del salacenco, es la forma en -ra del singular determinado de los temas en -a: bordara, elizara, euskarara (batua borda, eliza, euskara, vizcaíno bordea, eleizea, etc, < a+a):

Baginuen errotara

eta orduan galdu zen euskarara

esertzeko kozinillara

Bai, guti egoten zen musikara, guti...

17- El adlativo es en -ala, como en suletino y parte del bajonavarro (roncalés -ara: iriara etc). Este sufijo se comporta como el locativo -an, es decir, como si comenzara por consonante: se añade directamente tras vocal (erdiala, como erdian), pero tras consonante requiere una vocal de unión -e-: oihaneala, como oihanean. *Oihanala sería agramatical (como lo sería *oihanan):

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

Keen bai bordala, bordala

eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio labetik elki zaku batiala

Erribrala fan bage

ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

En algún caso la -e- de -eala es absorbida por la palatal precedente:

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

18- Distingue -ak de -ek en plural:

Emaztiek, emaztiek egiten ginuen lan yago

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

orai guziek eragutzen die ogia atariala

19- El instrumental es -z, pero en Esparza hay vacilación con la forma en -s, propia del altonavarro meridional y aezcoano:

lo egiten zien egunaz

bi behi xuntatu buztarriaz eta ala

guri zomait aldiz

erraten ginuen erdaraz parva hori da eultzia

La vacilación con -s parece limitarse a Esparza, más cercano al altonavarro meridional:

ta bihar zen egon hirur orones

20- La contracción normal del genitivo singular es -ain.

21- En los numerales, se usan formas con -tan: hirutan hogei, lautan hogei (=hirurogei, laurogei).

22- El caso nondik en indefinido y en plural se forma en -tarik:

guzietarik izan ginuen

Xei? pues igandetarik

leku koitaik faten gintzan, bai

23- Se usa -arendako por -arentzat.

Abelgorriendako, eta aberendako ere bai...

24- En palabras como artzain, arrain, haurtzain, etc, en todo el dialecto (como en alto navarro septentrional y meridional) predominan las formas en -ai: artzai, arrai, haurtzai etc (frente a bajonavarro, labortano y baztanés -ain):

izan ze ene senarra, faten zena artzai

Artzai, artzai

25- Se mantiene la final castellana -ón en los préstamos (en batua -oi): pantalona, perdigona, kamiona, botona, xabona.

26- Los demostrativos presentan una k- inicial, como en roncalés (aezcoano g-): kau, kori, kor etc. Sin embargo se observa cierta vacilación quizás debida a influjo de hablas foráneas:

oihaneala, lan egitra kan

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

eta ni kemen berzeekin

ta kala xardukitzen ginue

ya konen denbran etzen egiten ogirik

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

orai kau faten da elkitzera kanpo

Pero cf también:

Anitz, anitz da hori

baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa

Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit

27- Este dialecto construye libremente sintagmas en indefinido allí donde serían imposibles en otros dialectos:

len egiten ginuen ogi haundi

Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen

ene denbran beti izan ginuen mando

28- Por el contrario, algunos adverbios reduplicados llevan artículo:

polliki-pollikia

29- El sufijo -tarik tiene el significado oriental de `cada´, en expresiones temporales:

Xei? pues igandetarik

30-los pronombres intensivos son del tipo oriental guhaur, nihaur, etc.

elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka

31- Se conserva claramente, como en suletino, el indefinido arcaico de etxe: etxen `en casa´, opuesto a etxean `en la casa´:

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

Etxen, baginuen labea

egiten ginuen orduan ogia etxen

32- Los numerales presenta numerosas formas no estándar: laur, hirur, bedratzi, egun, bida (pronombre; bi adjetivo):

lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen

egiten nituen hamabi hamahirur ogi

bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa

ta bihar zen egon hirur orones

33- Los pronombres inor, inon etc tienen formas sin -n- (ior, iora etc.)

FONÉTICA

34- Como en altonavarro meridional, la palatalización automática de n se da solo tras i semivocal (beño, gañean):

su gaiñean ginuen labea

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

Pues guzietarik, baia oiñez mandoan beño yago.

pero no tras i vocal:

Etxen, baginuen labea

zonbat biaje dauket eginik

eta Amaberjina ere bai ezta?

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

Muy rara vez se escucha ñ tras i vocal, por influjo foráneo sin duda:

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

(Cf: berexi irina )

Ni t ni l palatalizan tras i:

astelenean egiten nuen

-Jo, jo, Manex, aita hil duk.

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

ll se escucha en préstamos recientes:

esertzeko kozinillara

35- En la declinación, -ea (etxea) suena -ia:

hobeenian faten nintzan keendik ilunian e

ala! bazterriala!, ala! erdiala, erdiala!

Amorziak eta aitaborziak bazakien zerbait erdara

xiten zienian Otsagira

Ori kukulian kukulian meza ematen

Pero -ea también se puede oír:

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

El hiato oa no se modifica:

baia lenbizikoa, ikasi nuen hori, euskaraa

-Olloak xan

pues al lau, ondoan.

36- Estos hiatos tienden a pronunciarse (aunque no siempre) monosilábicos (como diptongo), tal vez como consecuencia del acento:

pues al lau, ondoan.

Esto a veces produce que -e- sea absorbida o casi por la consonante precedente:

Ori kukulian kukulian meza ematen

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

37- La armonía vocálica (dirua>dirue, ogia>ogie) no existe:

guziak egiten nuen

erkaituak erraten baizen orduan

38- Es muy frecuente la pérdida de una vocal en interior de palabra (síncopa):

*en palabras sueltas: abre, erman, atra, denbra, graitzu, bedratzi, Erribra:

abrek ermaten zien lasterka

ene denbran beti izan ginuen mando

ya konen denbran etzen egiten ogirik

kori usatzen ginuen denbra guzian...

-Graitzupean. -Graitzua non?

bedratzi eta hamar libra ogi bakotxa

Ez, ni Erribrala ez nintzan fan batere

Erribrala fan bage

anitz fatia Erribrala, tokatu zaida bai

*en la declinación: -tra, trik (<-tara, -tera, -turik):

oihaneala, lan egitra kan

hamahirutra etzen heltzen

eta ni handitrik ere bai

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

ezartzen zen espartzitrik

Pero no en el caso nondik: (-taik, -tarik):

leku koitaik faten gintzan, bai

guzietarik izan ginuen

Xei? pues igandetarik

39- Como rastro de una antigua h aspirada se conserva a veces una g: xagutu, begi, egun:

xagutu eta orduan sartu ogia

Pues, begi, ba, begiak eta ardiak, pues gauza kuetarik ermaten gintzan

lauregun edo kala, edo borzegun edo kala, ermaten zuen

40- Las reglas fonológicas de bait + auxiliar rigen para bait+d-, pero no en los demás casos:

erkaituak erraten baizen orduan

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

41- En palabras como joan, jarri, jende etc, en este dialecto el sonido inicial suena -x: xan, xin, xei, xunto, xarduki:

ez gintzan xausten arts´artio

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

eta behar baldin bazien xan

bi behi xuntatu buztarriaz eta ala

ta kala xardukitzen ginue

etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana

xiten zienian Otsagira

-Erran die xiteko oztekiala.

Pero a veces suena j-, en préstamos recientes del español y en la palabra amaberjina: (cf. aezcoano amaberkina, con -k- también de jota).

zonbat biaje dauket eginik

eta Amaberjina ere bai ezta?

LÉXICO

42- El salacenco no está muy caracterizado léxicamente. Pocas palabras, variantes o acepciones del corpus pueden considerarse exclusivas o casi exclusivas del dialecto: izaundu, `conocer´, ozteki `enterramiento´ (<ortzi `enterrar´), xateki `banquete´, xarduki `hablar´, eseri `poner´, oritu `acordarse´:

Nik ez dut izaundu hori, len ez dakit

-Erran die xiteko oztekiala.

Oztekiala enaztekela xin, baia yatekiala fanen nizala.

ta kala xardukitzen ginue

eta gero zakuetan eseri garia

eta han esertzen da ura

Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña

43- Las peculiaridades léxicas más llamativas se deben al caracter oriental de las variantes y términos usados aquí (muchas veces compartidos con el altonavarro meridional: guti `poco´, bertze `otro´, erran `decir´, xin `venir´, Manex `Juan´, murru `pared´, orai `ahora´, zonbait `alguno´, zomat `cuanto´, zamari `caballo´, ele egin `hablar´, egotzi `echar´, baratu `quedar(se)´, hirur `tres´, laur `cuatro´, biztu `encender´, xukatu `secar´, eragu `traer´, altzin `delante´, elki `salir, sacar´, ortzi `enterrar´, yago, yagoen `más, el que más´, igare ´pasar´, goatze `cama´, eho `moler´:

Bai, guti egoten zen musikara, guti...

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

ta ze behar dauzut erran?

halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten

-Jo, jo, Manex, aita hil duk.

Baratzeko murrutik erori duk.

ez orai bezala, ez

guri zomait aldiz

zonbat biaje dauket eginik

Ah, bai, zamariarekin, zamari ez, mando ginuen

eta gero ez niz oroitzen noiz artio elegin nuen

eta haiziala egotzi goiti eta agotza ermaten zuen haizea(k)

bi semerekin baratzen nintzan

egiten nituen hamabi hamahirur ogi

eta gero bizten da labea

ez zen xukatzen nola oraikoa

orai guziek eragutzen die ogia atariala

etxakin zomana, eraukizu kozu bana xakiteko zomana

borda altzinean bazen leku bat prestatrik hortako

labetik elki zaku batiala

nik egitatzen nuen gizonek biño yago

larunbatean xauntsi, igandea igare etxen

hori xateko eta goatzea egiteko ere bai

Iriña errotan, eho, bazegon Otsagin errota

44- Llaman la atención por su frecuencia, dos variantes léxicas que también se usan en La Barranca: fan `venir´, y baia `pero´:

oihaneala bai, faten gintzan, oihaneala

akaso kontu da baia esaten zien

45- Es de notar que se oyen con cierta frecuencia términos extraños al dialecto (oso, asko, esan, hitzegin), lo cual indica trato con hablantes de otras variedades (y erosión de la propia):

ta orduan baratzen zen oso garbi

eta nasi anitz anitz, asko

Esan dut ez nintzala oritzen baia orai oritu naiz, eta da larraiña

amak esaten zuen eskolara fan artio

oseake nee etxean etzien hitzegiten erdaraz batere

SINTAXIS

46- Se oyen con frecuencia formas de relativo (explicativo) con prefijo bait-:

baginuen bertze gauza bat, torno erraten baiginuen

egosten da lebadurara, prestatrik baitago bezperan

47- Se usa el sufijo verbal interrogativo -a:

Badakizua non duen xigante goitti kartan?

48- El sufijo -nez en interrogativas indirectas absolutas:

eztakiat orai Santiago ta festi kuek guardatzen direnez

49- En este dialecto el sufijo -larik predomina sobre -nean, aunque este también existe:

euri egiten zuelarik ituxurak gaiñala

okurritzen zelarik, pues ollo-zopa ere bai

elkitzen zelaik zonbait modorra, pues kurak guaurek hiltzen ta xaten gintzaka

orduan garbi zegonian igaretzen zen handik

xiten zienian Otsagira

La baja frecuencia de -nean invita a pensar en influjo foráneo o en adecuación al habla del entrevistador.

50- Se oyen corrientemente, como en aezcoano, comparativos con nola:

ez zen xukatzen nola oraikoa

51- La expresión halik eta `hasta´ se usa con sustantivos, con valor temporal:

eta ez gintzan xausten halik eta larunbateala artio

halik eta martxoaren azkenial´artio etzen xiten