Orri honetan euskalkien kokapena eta horiei dagozkien herriak aurkituko dituzu, bi sailkapen desberdinen arabera: Louis Loucien Bonaparteren sailkapen tradizionala eta Koldo Zuazoren egungo sailkapena. Horietako bakoitzean klik eginez gero, euskalkiaren deskribapena aurkituko duzu, eta horri dagozkion herriak.
Gipuzkera
Arturo Campionek, Bonaparte printzearen mapatik abiatuta, Nafarroako gipuzkeran sailkatu zuen Burunda (Ziordia, Olazti, Altsasu, Urdiain, Iturmendi eta Bakaiku), Ergoiena (Lizarraga, Dorrao, Unanua) eta Etxarri-Aranazko euskara. Arbizutik aurrera, berriz, iparreko goi nafarrera hasten da.
Baina "Nafarroako gipuzkera" etiketa horretan herri guztiok sartzen badira ere, ezin uka euskalki muga bat guztiz argia dagoela Etxarri eta Bakaikuren artean, hau da, behialako Arañaz eskualdearen (Etxarri eta Ergoiena) eta Burundaren artean.
Horrez gain, gipuzkera izena bera ere ez da agian oso egokia, eztabaidagarria baita hizkerok gipuzkerarekin batera sailkatu behar ote diren. Ikertzaileak ez dira denak bat etorri horren gainean. D. Intzak, konparazio, haserre antza hartzen zuen iritzi hori "Burundako´ko Euskalkia" artikuluan (Euskera III 1922, 3-42):
"L.L.Bonaparte´ren ondotik Kanpion jaunak bere Gramatica´n esan zuan: Naparroan Gipuzkoako euskalkia itzegiten dute urrengo errietan: Ziordia´n, Olazagoitia´n, Altsasua´n, Urdiain´en, Iturmendi´n, Bakaikoa´n, Lizarragabengoa´n, Etxarri Aranatz´en, Unanua´n, Lizarraga´n, eta Dorrau´n (Torrano).
Baño Burundako euskalki orain argitaratzera goazena ez da Gipuzkoakoa, ezta orren aide urbill-urbilla ere.
Gipuzkokoa izatekotan orko urbillengo errietatik sartua izango zala igarririk, Ortzautze´n egon nintzan, baita Segura´ko auzo Urtsaran deitzen duten Naparroko mugatik urbillenekoan. Bi alderdi auetan euskalki berdin xamarrak upatu dittut, baño Burundakotik oso bestelakoak, garai geienetan."
Hizkuntzaren bizitasunaz den bezainbatean ere alde handiak nabari dira: Ergoieneko hiru herriak izanen dira sobrare euskarari bizienik eusten diotenak, euskaldunen proportzioa % ehun inguruan egoten baita. Etxarri Aranatzen proportzio horrek franko behera egiten du, (zenbait iturrik diotenez % 50eraino). Burundan, sartalde muturreko hiru herrietan -Ziordia, Olazti eta Altsasun-, euskera itzalia edo itzali hurren da. Iturmendin ere hizkuntza azken hatsetan dago, eta Bakaikun ere, egoera hobexeagoa den arren, zahar jendearen ahoan baizik ez da aditzen euskararik. Hala ere, ikuspegi tamalgarri honen erdian Urdiain dago, harrigarri bizirik mantentzen baitu euskara, inguru guztian herri erdaldunduak dituelarik.
Inork xeheroagoko informazio nahi badu, Etxarri-Ergoienetako euskararen deskripzio zehatza aurkituko du Etxarri Aranazko Euskara eta Arañaz Elkarteko Hiztegia liburuan (Rafael Carasatorre, Jose Luis Erdozia eta Eugenio Ulaiar). Burundarako ikus Kandido Izaguirre, "Altsasuko euskeraren gai batzuk" eta Damaso Intza "Burundako´ko Euskalkia", Euskera III (1922), 3-42.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, Nafarroako gipuzkera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
morfologia (aditza, izena), fonetika, lexikoa eta sintaxia.
MORFOLOGIA
ADITZA
1-Adizki sintetikoen lehenaldian -a- agertzen da: nakan, zakien, ... etb., (batua neukan, zekien... etb.):
Ez zakielakos euskeas 
berdiñe gertatu behar zakiyola
2-Nafarroako euskara gehienean bezala (Pirinioko hizkeretan ezik, baina bai aezkeran ere), nitzen erabiltzen da Nafarroako gipuzkeran, -n- gabe (bat. nintzen):
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
3-Gipuzkeran bezala, laguntzaile iragangaitzean -a + -e ondorengo kontrakzioa -a- da: zan, ziran etb. (batua zen, ziren etb.):
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
bea fantzan urtien de
ta faten zan Bizkaiaa
Nitzen, giñen eta antzeko adizkiak ere aditzen dira baina bokal harmoniaz sortuak dira (ikus 33. puntua), eta orobat itxurazko zen adizki bat:
hasi zen abionetetati
Orduben goartu giñen
4-Era berean, erlatibo formak ere sartalde eitekoak dira: dan, dala, etb. (batua den, dela):
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eztana gelditzen minutu batien de
Baina zenbatzaile orokorra, jatorri berekoa delarik, dena da Etxarri-Ergoienetan (Burundan dana):
dena euskeas hitzeitten da
5-Batuerazko -te aditz pluralgilea (dute), -(b)ie da Etxarrin, Sakanan bezala (debie, zabien, dakibie, etb.):
eztakibienak mendiye errespetatzen
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eta ez zugubien erabaitzen gauze
iak eztebiela hondatzen iak bizi behar dien lekube
beix e bota in dittubiela aurten
Jatorriz, seguraski -ie- da hemengo pluralgilea (<-ee?), beste zenbait adizkitan ikusten denez (zailtzien “zebiltzan”, non -ie- pleonastikoa den, doazte, zijoazten eta kalakoetan bezala), eta -b- hori analogiaz sortua da, laguntzaileko adizkietatik (debie, zabien) gaizki moztuz aterea, hor -u-tik heldu baita (<*deu+ie, cf. lehenaldian dau “du”).
Baina Ergoienean -e dugu:
goaiko modernidadekue baakie
6-Era bertsuan, batuazko -e- morfemarako (zaie, die, etb.), iparreko goi nafarreran eta hegoaldeko goi nafarreran -ote- dugun lekuan, -obie- dugu Etxarrin eta -oe- Ergoienean (cf. iparreko goi nafarrera 7):
ardiyai gustatzen dakiyobielakos gehiei
7- -zu morfemaren plurala (batua -zue) -zubie da Etxarrin (hor ere seguraski -ie tik, -b- erantsia delarik):
zer iruitzen dakizubie hau, zer iruitzen dakizubie beste
8-Ergoienean, berriz, -zie (dezie, dakizie), hegoaldeko goi nafarreran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala:
nahi deziena intzazie
9-Laguntzaile iragankorraren orainaldia gipuzkera kutsukoa da Etxarrin (det, dezu, deu, degu, dezubei, debie), baina Ergoienean eta Burundan -o- dun adizkiak era erabiltzen dira:
ikes daun (degun) pixke
nahi deziena intzazie
Nik soruen asko lan in dot
Nik lan in dot behieki eta idiyeki
gizona de trankilo ibilen don
10-Eduki aditzaren adizkiak -aka- erakoak dira Etxarrin eta Ergoienean (daka, dazka, zazkan). Baina -uka- erakoak Burundan:
geau bagendukatzien ikaagarrizko hiru arbola
setentaisiete duketzit
11- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb.), geroaldiko forma oso aldakorra da: Etxarri-Ergoienetan -nko erako formak aditzen dira (fanko, izanko...), dudarik gabe oso berriak (cf. hango, hemengo... etb.):
"Zu ez ba zaa trebe, al dotena nik inkoot, gizona"
Fabriken inkook
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
Baina -en erakoak ere badira, bai eta, itxuraz, bestelako bukaera duten aditzetan ere:
gizona de trankilo ibilen don
Burundan -ain ebakitzen dira bukaera horiek, Nafarroako euskara gehienean bezala:
Urtiak izein dia
12-Nor-Nori sailerako (batua zitzaion etb.), -KI- erroa erabiltzen da Etxarri-Ergoienetan, Sakanan bezala (cf. iparreko goi nafarrera 9), bai eta lehenaldian ere:
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore
eztakitena gustetu, eztotena entendittu
zer iruitzen dakizubie hau, zer iruitzen dakizubie beste
ardiyai gustatzen dakiyobielakos gehiei
nai iruditzen dakit hori biharrezkua litzekela, ezta?
berdiñe gertatu behar zakiyola
Baina Burundan, berriz, adizki estandarrak erabiltzen dira, -za- errodunak (zaio, zitzaion):
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
13-Normal erabiltzen dira, Sakana guztian bezala, -rik
erantsitako partizipioak (-turik etb.):
nahiko erreik bizi nok!
intxorrak plantatuik duketzi
oai galduik dao raso
14-baina gipuzkera kutsuko -ta formak ere ezagunak dira eta ugaltzen ari dira, antza:
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
15-Era berean, maiz aditzen dira -ikako (bokal harmoniaz -ikeko) tankerako izenlagunak (gipuzkeraz -tako/-dako):
eta hilikekuek e gutxi ya
16- Aurreko ezaugarri sistematiko xamarrez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den.
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela (litzateke)
ta ez giñekigun (genekien)ez iak eta ez guk
eta ez zugubien (ziguten) erabaitzen gauze
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke (hituzke)
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten (zidan)
holaxe ibiltzen gindan (ginen)
jendiak ibazi iten dau (du) asko
Morkotsa esaten gendean (genion) guk
nolabaitte ux garbitan den (dauden)
17- Nafarroako gipuzkerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du -t akabera duten adizkien erlatibo forma. Euskalki guztietako forma zaharra -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etb.) zen, baina gaur doten, dotela, dakitela, etb. aditzen dira maizenik, dot, dakit, eta antzeko forma lotugabeen gainean berreginak:
Goai, ezin dotelakos fan
al doten lan guzie in dot
eztakitena gustetu, eztotena entendittu
18-Alderantziz, Burundan -da erako forma lotugabeak ageri dira, Ultzaman edo hegoaldeko goi nafarreran bezala, forma lotuetatik atereak:
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
19- -lako kausa atzizkiak -lakos aldakia du:
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
Goai, ezin dotelakos fan
Ez zakielakos euskeas
IZENA
20- Pluralean ez dira bereizten nor eta nork ( -ak/-ek):
billera at uraitu giñuben Probintzia aldeko ta naparrak
21-Instrumentala -s da Etxarri-Ergoienetan:
izeiñes beteik eoten diela
izeiñan problemontas
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
Baina Burundan -z forma estandarra erabiltzen da:
ta faten gindan San Pedrora oinez
eta mutilak etxez etxe ta
22-Nondik kasua egiteko -ti erabiltzen da, -k gabe. orobat jatorri bereko -gatik atzizkian: -gati.
horreati aukeratu giñuben hori
hasi zen abionetetati
zengati biyek ttattarrito atzuk dian
labrantzati
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
24-Burunda, Sakana eta Ergoien osoan, zertxobait zabaldu da -tik>-dik eta -ko>-go arau morfonologikoen aplikazio eremua, eta edozein kontsonanteren ondoan daude indarrean (eta ez beste euskalki gehienetan bezala n eta l-5en ondoan bakarrik: Aizkorazargo, Ondazgo (<Ondatz), Miguezgo (<Miguetz)... etb.
25-Artzain, arrain, haurtzain, eta antzeko hitzetan -ai erako formak erabiltzen dira, iparreko goi nafarreran (Baztanen ezik) eta hegoaldeko goi nafarrera guztian bezala: artzai, arrai, haurtzai etb.:
Orduben artzeiek lehendabizi, ezta?
26-Erdarazko -ón bukaerari bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz maizenik -oi): kamiona, botona. (baina ez zaharrenetan: arratoi).
27-Burundan a organikodun hitzak -ea jokatzen dira artikulua jasotzean, bizkaieraz bezala:
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
Lenoko jotia eta dantzia sanuo zan askoz e
Etxarrin eta Ergoienean ez da izaten halako arau fonologikorik, baina Ergoienean ere aditzen da inoizka -ea hori:
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
28-Ergoienean soziatiboaren -eki aldaki bat aditzen da, baina -ekin forma estandarrarekin lehian:
Nik lan in dot behieki eta idiyeki
aitte ta amaaki lanien
nola basuen egurretan, bi pareeki iguel, nola mendiyen egurretan
29-Datibo plurala -ai da:
ardiyai gustatzen dakiyobelakos gehiei
FONETIKA.
30- -i ondorengo asmilazio bustidurak klarki bereizten ditu Burunda (batere ezbaitago) eta Etxarri-Ergoienak (oso fuertea):
berdiñe gertatu behar zakiyola
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
izeñes beteik eoten diela
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
nei ez geo rekordatoio auskaldunik iñ, e!
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore
nolabaitte ux garbitan den
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
dena euskeas hitzeitten da
Cf. Burundan:
Hilik do bea
Gaztaina mozten bezela
ta faten gindan San Pedrora oinez
eta mutilak etxez etxe ta
jendiak ibazi iten dau asko
31-Etxarri-Ergoienetan, deklinabidean -i eta artikuluaren artean -y- iragaitzazko soinua sortzen da, gipuzkeran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala: mendiya, ttikiya, herriya.
eztakibienak mendiye errespetatzen
behar da auriye
Gizakiyek lan gehiao, gizakiyek
Erakusle aurrean ere gertatzen da:
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
Burundan ere aditzen da:
Baia jornal txikiya
Baina zalantza askorekin:
Zengatik bizia hola zon
serioa bizimodua
32- -u ondoren ere, -b- epentesi bat sortzen da herri hauetan beretan: burube, alube, sakristaube:
Orduben goartu giñen
iak eztebiela hondatzen iak bizi behar dien lekube
tekniko ospetsubok
o kontubek
Bei, ni auskaldun lekuben jaiaua
Burundan, fenomenoa aldizka aditzen bada ere, askoz bakanago gertatzen da eta askotan ez da batere gertatzen:
serioa bizimodua
gue bizimodue
33-Etxea eta astoa bezalako hitzetan, Etxarri-Ergoienetan -e- hori itxi eta -i- bihurtzen da:
gaurko egunien desparasitantiek
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
bea fantzan urtien de
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eta hilikekuek e gutxi ya
Nik soruen asko lan in dot
goaiko modernidadekue baakie
Burundan ere izaten da holako zerbait baina askoz ere bakanago gertatzen da:
irrutikuek
jendiak ibazi iten dau asko
Urtiak izein dia
cf. inflexiorik gabe:
serioa bizimodua
Morkotsa esaten gendean guk
34-Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) oso fuertea da Etxarri-Ergoienetan, Sakanan bezala, nola morfema artean nola morfema barrenean:
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
animeli bereziye
Fabriken inkook
o kontubek
Nafarroako gipuzkeran, i eta u oso azalekoak (e eta o-tik eratorriak, ikus 33. puntua) diren kasuetan ere gertatzen da harmonia, Bizkaiko euskalki zenbaiten antzera eta Nafarroan beste inon ez bezala:
eta hilikekuek e gutxi ya
gaurko egunien desparasitantiek
Nik soruen asko lan in dot
bea fantzan urtien de
Burundan ere joera zerbait bada harmonia egiteko, baina ez hain sistematikoa:
serioa bizimodua
gue bizimodue
Gaztaina mozten bezela
Urtiak izein dia
Oaiko gaztiek... oaiko gaztiek
35-Iparreko goi nafarreran ez bezala, Nafarroako gipuzkeran oso bakan baizik ez da gertatzen deklinabideko hiatoen asmiliazio erabatekoa (baserrin, ogik, etxek, eskuk, etb.). Aldizka, halare, halako batzuk aditzen dira:
denboa gutxiko laister eltzik itea
Bea beharrik gu beste pasta klase atekok gaituk
Baina jeneralean beren hartan eusten zaie hiatoei, aipatu iragaitza soinuak lagun direla (cf. 30 eta 31):
Orduben goartu giñen
gaurko egunien desparasitantiek
eztana gelditzen minutu batien de
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
36-Nafarroako gipuzkerak bere-bereak ditu (baina Sakanan ere gertatzen da) kontsonante bat galdu ondoren elkar jotzen dutela gelditu diren bokalen asimilazioa, batez ere deklinabidean, -r- galtzearen ondorioz: amaakin (<*amaekin <amarekin), Rosaritooki (<*Rosaritoeki <Rosaritoreki), katubaana (<*katubaena <katubarena), goldaaki (<*goldaeki <goldarekin, golda “arado”). Ageri denez, bokal atzekariena nagusitzen da.
37-Hortik bokal luze (bikoitz?) mordoa sortzen da:
aitte ta amaaki lanien
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
Luzioona, Mariaana,
Ergoienean hitz barrenean ere gertatzen dira asimilazio horiek: ataa “atera”<atea<atera; paatea “pareta” <paetea <paretea; abaatsa<abeatsa<aberatsa... etb. Baina ez Etxarrin: atia “atera” (<atea<atera); abiatsa “aberatsa” (<abeatsa < aberatsa).
38-Aditz zenbaitetan aldizka aferesia (lehenbiziko bokala galtzea) gertatu da:
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
39-Maizago gertatu da partizipioak azken bokala galtzea laguntzailearen eta behar edo nahi-ren aurrean direla (apokopea):
ikes daun pixke
Eman zuuten zaplasteko at , Hara! Zeruko izarrak eta guzi ikus nittuna, e!!
40-Etxarri-Ergoienetan, joeraz, ai diptongoa ei bihurtzen da, Sakanan bezala:
izeiñes beteik eoten diela
Orduben artzeiek lehendabizi, ezta?
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
eta nere ama de bei
Bigarrena de bei, eta artue de bei, eta erremolatxa de bei
41-Burundan alderantzizko bilakaera gertatzen da: ei>ai: goizai “goizegi”.
42-eu diptongoa au bihurtzen da Nafarroako gipuzkera osoan, Ultzaman bezala:
behar da auriye
ikes daun [<deu] pixke
nei ez geo rekordatoio auskaldunik iñ, e!
Goaiko auskerooi eztot entenditzen!
jendiak ibazi iten dau [<deu] asko
43-Badirudi denboraz r/d nahasketa izan zela, nahiz gaur, antza ez dagoen. Adibidez de aditzen da beti ere-ren ordez: ni de bai (ni re bei):
eta nere ama de bei
bea fantzan urtien de
44-Joan, jarri, jasa, jende eta antzeko hitzetan Nafarroako gipuzkerak j du hasierako soinua:
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
Baia jornal txikiya
LEXIKOA
45-Nafarroako gipuzkera, beste arlo guztietan bezala hitz-kontu ere oso euskalki karakterizatua da. Asko dira herri hauetan baizik aditzen ez diren hitz, aldaki eta adierak: udx “ur” (dx hori afrikatu sabaikari ahostuna da; hitz honetan besterik ez da erabiltzen); itzoo edo itzoi, “igo” (seguraski *itzoge batetik; cf. hegoaldeko euskara itzego “zaldiz ibili”, itzegaitabere “zamari”; itzoo Sakanan ere erabiltzen da); erabai “erabaki”; ebai “ebaki”; urai “eduki” (hiru hitzotan ageri denez, batuazko -ki aditz morfema -gi da hemen, Bizkaian bezala); ezan “izan” (Ergoienean bakarrik); bekala “bezala” (Ergoienean bakarrik); buruzagi “almiente” (albinte ere esaten da maiz); intxor “intxaur, intxaur”, arrontz “arraultz”; raso/arraso “arras, erabat, arrunt”; apiz “apaiz” (Burundan bakarrik; Etxarri-Ergoienetan apez); eta azkenik eltzik itea fan “hil” bezalako esapideak (eltzeak egitera joan):
nolabaitte ux garbitan den
da itzoo giñen
eta ez zugubien erabaitzen gauze
arduroi urai ta
ba gehio estudio in be, gehio arduraik urai be
tximista bekala ez
Gaztaina mozten bezela
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore denboa gutxiko laister eltzik itea
intxorrak plantatuik duketzi
Arrontza ta irin ta esene
oai galduik dao raso
Zian bi apiz anaiek
46-Franko dira, bestetik, ez euskalki honetan bakarrik baina bai maizenik Nafarroako euskalkietan aditzen diren hitz eta aldakiak: goartu “ohartu, konturatu”; Probintzia “Gipuzkoa”; baia “baina”; fan “joan”; orai “orain” (Etxarri-Ergoienetan goai ebakitzen dute; Burundan oai); iyor, iyora, etb. “inor inora etb.” (azken lau aldakiok, harrigarria badaere, zaraitzuera eta aezkerarekin amankomun ditu); oldio “goroldio”; bage “gabe”(bee ebakitzen dute Etxarrin, eta bai Ergoiena eta Burundan); beix “berriz” (hegoaldeko gipuzkeran ere bai); trebe izan “gauza, gai izan”(Nafarroako euskara gehienean; cf. erdaraz atreverse); gizaki “gizaseme” (termino markatua, emakume-rekin aurkez aurk); irruti “urruti”; saldo “(ar)talde”:
Orduben goartu giñen
billera at uraitu giñuben Probintzia aldeko ta naparrak
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
Baia jornal txikiya
bea fantzan urtien de
ta faten zan Bizkaiaa
primera komuniyua ein eta kasik goai bittartien
Oaiko gaztiek... oaiko gaztiek
iyor molestatu bai
erreketan ioten dien oldiyo ta belarrak
ba gehio estudio in be, gehio arduraik urai be
iyor molestatu bai
Gizona pai
beix e bota in dittubiela aurten
"Zu ez ba zaa trebe, al dotena nik inkoot, gizona"
Gizakiyek lan gehiao, gizakiyek
irrutikuek
hemen arsaldo at
47-Nafarroako gipuzkeran eta oro har euskara mintzatuan erdaratiko mailegu asko erabiltzen dira. Batzutan oso hitz orokor eta zabalduak dira (entendittu); batzutan, berriz, ez dira inoizka baizik esaten: preguntatu. Ohargarria da nola erabiltzen duten tia “izeba” hitza, beregaingo izen gisa, baina izu, berriz, izen berezi baten aurrean (izu Petra):
Tia, bea zu, ordia, auskaldune za
Hala esan zien izu Petrak. Bei.
Goaiko auskerooi eztot entenditzen!
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
Maiz, erdarazko tarteki bat sartzen da euskarazko esaldi batean, eta maiz, halaber, zenbakiak erdaraz esaten dira:
Eta ni, deseando
zengatik gue aitta izan da toda la vida izutiye basuen da ibiltzeko
setentaisiete duketzit
SINTAXIA
48- -n bidezko erlatibo murriztaileak libre du denetariko harreman gramatikalak adieraztea, euskara idatzian debeku litzatekeen kasuetan ere:
Eman zuuten zaplasteko at , Hara! Zeruko izarrak eta guzi ikus nittuna, e!!
49-Euskalki guztian erabiltzen da zer(en)gati kausa juntagailua, dela hutsik, dela adizkian -n duela:
zergatik goartu giñen
zengatik gue aitta ezan da toda la vida izutiye basuen da ibiltzeko
zengati biyek ttattarrito atzuk dian
Zengatik bizia hola zon
50-Nolabaitte (adizkian -n duela) euskalki honetako juntagailu esklusiboa da, Etxarrin behintzat:
Ta nolabaitte hemen Sakanan eztien nolanahi ikusten
nolabaitte ux garbitan den
51-Hitz ordena euskara idatzian baino askoz libreagoa da. Maiz aditzen dira batuan agramatikalak liratekeen esaldiak: adibidez, adizki sintetiko bat ba gabe esaldi buruan:
Zian bi apiz anaiek
Gipuzkera
Arturo Campionek, Bonaparte printzearen mapatik abiatuta, Nafarroako gipuzkeran sailkatu zuen Burunda (Ziordia, Olazti, Altsasu, Urdiain, Iturmendi eta Bakaiku), Ergoiena (Lizarraga, Dorrao, Unanua) eta Etxarri-Aranazko euskara. Arbizutik aurrera, berriz, iparreko goi nafarrera hasten da.
Baina "Nafarroako gipuzkera" etiketa horretan herri guztiok sartzen badira ere, ezin uka euskalki muga bat guztiz argia dagoela Etxarri eta Bakaikuren artean, hau da, behialako Arañaz eskualdearen (Etxarri eta Ergoiena) eta Burundaren artean.
Horrez gain, gipuzkera izena bera ere ez da agian oso egokia, eztabaidagarria baita hizkerok gipuzkerarekin batera sailkatu behar ote diren. Ikertzaileak ez dira denak bat etorri horren gainean. D. Intzak, konparazio, haserre antza hartzen zuen iritzi hori "Burundako´ko Euskalkia" artikuluan (Euskera III 1922, 3-42):
"L.L.Bonaparte´ren ondotik Kanpion jaunak bere Gramatica´n esan zuan: Naparroan Gipuzkoako euskalkia itzegiten dute urrengo errietan: Ziordia´n, Olazagoitia´n, Altsasua´n, Urdiain´en, Iturmendi´n, Bakaikoa´n, Lizarragabengoa´n, Etxarri Aranatz´en, Unanua´n, Lizarraga´n, eta Dorrau´n (Torrano).
Baño Burundako euskalki orain argitaratzera goazena ez da Gipuzkoakoa, ezta orren aide urbill-urbilla ere.
Gipuzkokoa izatekotan orko urbillengo errietatik sartua izango zala igarririk, Ortzautze´n egon nintzan, baita Segura´ko auzo Urtsaran deitzen duten Naparroko mugatik urbillenekoan. Bi alderdi auetan euskalki berdin xamarrak upatu dittut, baño Burundakotik oso bestelakoak, garai geienetan."
Hizkuntzaren bizitasunaz den bezainbatean ere alde handiak nabari dira: Ergoieneko hiru herriak izanen dira sobrare euskarari bizienik eusten diotenak, euskaldunen proportzioa % ehun inguruan egoten baita. Etxarri Aranatzen proportzio horrek franko behera egiten du, (zenbait iturrik diotenez % 50eraino). Burundan, sartalde muturreko hiru herrietan -Ziordia, Olazti eta Altsasun-, euskera itzalia edo itzali hurren da. Iturmendin ere hizkuntza azken hatsetan dago, eta Bakaikun ere, egoera hobexeagoa den arren, zahar jendearen ahoan baizik ez da aditzen euskararik. Hala ere, ikuspegi tamalgarri honen erdian Urdiain dago, harrigarri bizirik mantentzen baitu euskara, inguru guztian herri erdaldunduak dituelarik.
Inork xeheroagoko informazio nahi badu, Etxarri-Ergoienetako euskararen deskripzio zehatza aurkituko du Etxarri Aranazko Euskara eta Arañaz Elkarteko Hiztegia liburuan (Rafael Carasatorre, Jose Luis Erdozia eta Eugenio Ulaiar). Burundarako ikus Kandido Izaguirre, "Altsasuko euskeraren gai batzuk" eta Damaso Intza "Burundako´ko Euskalkia", Euskera III (1922), 3-42.
Euskara mintzatuaren ezaugarri orokorrez gain, Nafarroako gipuzkera honako ezaugarrietan aldentzen da batueratik:
morfologia (aditza, izena), fonetika, lexikoa eta sintaxia.
MORFOLOGIA
ADITZA
1-Adizki sintetikoen lehenaldian -a- agertzen da: nakan, zakien, ... etb., (batua neukan, zekien... etb.):
Ez zakielakos euskeas
berdiñe gertatu behar zakiyola
2-Nafarroako euskara gehienean bezala (Pirinioko hizkeretan ezik, baina bai aezkeran ere), nitzen erabiltzen da Nafarroako gipuzkeran, -n- gabe (bat. nintzen):
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
3-Gipuzkeran bezala, laguntzaile iragangaitzean -a + -e ondorengo kontrakzioa -a- da: zan, ziran etb. (batua zen, ziren etb.):
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
bea fantzan urtien de
ta faten zan Bizkaiaa
Nitzen, giñen eta antzeko adizkiak ere aditzen dira baina bokal harmoniaz sortuak dira (ikus 33. puntua), eta orobat itxurazko zen adizki bat:
hasi zen abionetetati
Orduben goartu giñen
4-Era berean, erlatibo formak ere sartalde eitekoak dira: dan, dala, etb. (batua den, dela):
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eztana gelditzen minutu batien de
Baina zenbatzaile orokorra, jatorri berekoa delarik, dena da Etxarri-Ergoienetan (Burundan dana):
dena euskeas hitzeitten da
5-Batuerazko -te aditz pluralgilea (dute), -(b)ie da Etxarrin, Sakanan bezala (debie, zabien, dakibie, etb.):
eztakibienak mendiye errespetatzen
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eta ez zugubien erabaitzen gauze
iak eztebiela hondatzen iak bizi behar dien lekube
beix e bota in dittubiela aurten
Jatorriz, seguraski -ie- da hemengo pluralgilea (<-ee?), beste zenbait adizkitan ikusten denez (zailtzien “zebiltzan”, non -ie- pleonastikoa den, doazte, zijoazten eta kalakoetan bezala), eta -b- hori analogiaz sortua da, laguntzaileko adizkietatik (debie, zabien) gaizki moztuz aterea, hor -u-tik heldu baita (<*deu+ie, cf. lehenaldian dau “du”).
Baina Ergoienean -e dugu:
goaiko modernidadekue baakie
6-Era bertsuan, batuazko -e- morfemarako (zaie, die, etb.), iparreko goi nafarreran eta hegoaldeko goi nafarreran -ote- dugun lekuan, -obie- dugu Etxarrin eta -oe- Ergoienean (cf. iparreko goi nafarrera 7):
ardiyai gustatzen dakiyobielakos gehiei
7- -zu morfemaren plurala (batua -zue) -zubie da Etxarrin (hor ere seguraski -ie tik, -b- erantsia delarik):
zer iruitzen dakizubie hau, zer iruitzen dakizubie beste
8-Ergoienean, berriz, -zie (dezie, dakizie), hegoaldeko goi nafarreran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala:
nahi deziena intzazie
9-Laguntzaile iragankorraren orainaldia gipuzkera kutsukoa da Etxarrin (det, dezu, deu, degu, dezubei, debie), baina Ergoienean eta Burundan -o- dun adizkiak era erabiltzen dira:
ikes daun (degun) pixke
nahi deziena intzazie
Nik soruen asko lan in dot
Nik lan in dot behieki eta idiyeki
gizona de trankilo ibilen don
10-Eduki aditzaren adizkiak -aka- erakoak dira Etxarrin eta Ergoienean (daka, dazka, zazkan). Baina -uka- erakoak Burundan:
geau bagendukatzien ikaagarrizko hiru arbola
setentaisiete duketzit
11- -n bukaera duten aditzetan (edan, egon, izan etb.), geroaldiko forma oso aldakorra da: Etxarri-Ergoienetan -nko erako formak aditzen dira (fanko, izanko...), dudarik gabe oso berriak (cf. hango, hemengo... etb.):
"Zu ez ba zaa trebe, al dotena nik inkoot, gizona"
Fabriken inkook
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
Baina -en erakoak ere badira, bai eta, itxuraz, bestelako bukaera duten aditzetan ere:
gizona de trankilo ibilen don
Burundan -ain ebakitzen dira bukaera horiek, Nafarroako euskara gehienean bezala:
Urtiak izein dia
12-Nor-Nori sailerako (batua zitzaion etb.), -KI- erroa erabiltzen da Etxarri-Ergoienetan, Sakanan bezala (cf. iparreko goi nafarrera 9), bai eta lehenaldian ere:
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore
eztakitena gustetu, eztotena entendittu
zer iruitzen dakizubie hau, zer iruitzen dakizubie beste
ardiyai gustatzen dakiyobielakos gehiei
nai iruditzen dakit hori biharrezkua litzekela, ezta?
berdiñe gertatu behar zakiyola
Baina Burundan, berriz, adizki estandarrak erabiltzen dira, -za- errodunak (zaio, zitzaion):
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
13-Normal erabiltzen dira, Sakana guztian bezala, -rik
erantsitako partizipioak (-turik etb.):
nahiko erreik bizi nok!
intxorrak plantatuik duketzi
oai galduik dao raso
14-baina gipuzkera kutsuko -ta formak ere ezagunak dira eta ugaltzen ari dira, antza:
hasi zan ikusita Urbasan gertatzen ai dana
15-Era berean, maiz aditzen dira -ikako (bokal harmoniaz -ikeko) tankerako izenlagunak (gipuzkeraz -tako/-dako):
eta hilikekuek e gutxi ya
16- Aurreko ezaugarri sistematiko xamarrez gain, esan gabe doa euskalki honetan estandarraz kanpoko makina bat adizki aditzen direla. Batuazko bertsioak argitzen du kasuan kasuko baliokidea zein den.
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela (litzateke)
ta ez giñekigun (genekien)ez iak eta ez guk
eta ez zugubien (ziguten) erabaitzen gauze
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke (hituzke)
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten (zidan)
holaxe ibiltzen gindan (ginen)
jendiak ibazi iten dau (du) asko
Morkotsa esaten gendean (genion) guk
nolabaitte ux garbitan den (dauden)
17- Nafarroako gipuzkerak, beste hainbat euskalkik bezala, berritu egin du -t akabera duten adizkien erlatibo forma. Euskalki guztietako forma zaharra -dan, -dala (dudan, dudala, zaidala, etb.) zen, baina gaur doten, dotela, dakitela, etb. aditzen dira maizenik, dot, dakit, eta antzeko forma lotugabeen gainean berreginak:
Goai, ezin dotelakos fan
al doten lan guzie in dot
eztakitena gustetu, eztotena entendittu
18-Alderantziz, Burundan -da erako forma lotugabeak ageri dira, Ultzaman edo hegoaldeko goi nafarreran bezala, forma lotuetatik atereak:
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
19- -lako kausa atzizkiak -lakos aldakia du:
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
Goai, ezin dotelakos fan
Ez zakielakos euskeas
IZENA
20- Pluralean ez dira bereizten nor eta nork ( -ak/-ek):
billera at uraitu giñuben Probintzia aldeko ta naparrak
21-Instrumentala -s da Etxarri-Ergoienetan:
izeiñes beteik eoten diela
izeiñan problemontas
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
Baina Burundan -z forma estandarra erabiltzen da:
ta faten gindan San Pedrora oinez
eta mutilak etxez etxe ta
22-Nondik kasua egiteko -ti erabiltzen da, -k gabe. orobat jatorri bereko -gatik atzizkian: -gati.
horreati aukeratu giñuben hori
hasi zen abionetetati
zengati biyek ttattarrito atzuk dian
labrantzati
23- -arendako erabiltzen da eta ez -arentzat.
24-Burunda, Sakana eta Ergoien osoan, zertxobait zabaldu da -tik>-dik eta -ko>-go arau morfonologikoen aplikazio eremua, eta edozein kontsonanteren ondoan daude indarrean (eta ez beste euskalki gehienetan bezala n eta l-5en ondoan bakarrik: Aizkorazargo, Ondazgo (<Ondatz), Miguezgo (<Miguetz)... etb.
25-Artzain, arrain, haurtzain, eta antzeko hitzetan -ai erako formak erabiltzen dira, iparreko goi nafarreran (Baztanen ezik) eta hegoaldeko goi nafarrera guztian bezala: artzai, arrai, haurtzai etb.:
Orduben artzeiek lehendabizi, ezta?
26-Erdarazko -ón bukaerari bere hartan eusten zaio maileguetan (batuaz maizenik -oi): kamiona, botona. (baina ez zaharrenetan: arratoi).
27-Burundan a organikodun hitzak -ea jokatzen dira artikulua jasotzean, bizkaieraz bezala:
Asko gustatu zaira nei dantzia, asko
Lenoko jotia eta dantzia sanuo zan askoz e
Etxarrin eta Ergoienean ez da izaten halako arau fonologikorik, baina Ergoienean ere aditzen da inoizka -ea hori:
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
28-Ergoienean soziatiboaren -eki aldaki bat aditzen da, baina -ekin forma estandarrarekin lehian:
Nik lan in dot behieki eta idiyeki
aitte ta amaaki lanien
nola basuen egurretan, bi pareeki iguel, nola mendiyen egurretan
29-Datibo plurala -ai da:
ardiyai gustatzen dakiyobelakos gehiei
FONETIKA.
30- -i ondorengo asmilazio bustidurak klarki bereizten ditu Burunda (batere ezbaitago) eta Etxarri-Ergoienak (oso fuertea):
berdiñe gertatu behar zakiyola
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
izeñes beteik eoten diela
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
nei ez geo rekordatoio auskaldunik iñ, e!
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore
nolabaitte ux garbitan den
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
dena euskeas hitzeitten da
Cf. Burundan:
Hilik do bea
Gaztaina mozten bezela
ta faten gindan San Pedrora oinez
eta mutilak etxez etxe ta
jendiak ibazi iten dau asko
31-Etxarri-Ergoienetan, deklinabidean -i eta artikuluaren artean -y- iragaitzazko soinua sortzen da, gipuzkeran eta iparreko goi nafarreraren parte batean bezala: mendiya, ttikiya, herriya.
eztakibienak mendiye errespetatzen
behar da auriye
Gizakiyek lan gehiao, gizakiyek
Erakusle aurrean ere gertatzen da:
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
Burundan ere aditzen da:
Baia jornal txikiya
Baina zalantza askorekin:
Zengatik bizia hola zon
serioa bizimodua
32- -u ondoren ere, -b- epentesi bat sortzen da herri hauetan beretan: burube, alube, sakristaube:
Orduben goartu giñen
iak eztebiela hondatzen iak bizi behar dien lekube
tekniko ospetsubok
o kontubek
Bei, ni auskaldun lekuben jaiaua
Burundan, fenomenoa aldizka aditzen bada ere, askoz bakanago gertatzen da eta askotan ez da batere gertatzen:
serioa bizimodua
gue bizimodue
33-Etxea eta astoa bezalako hitzetan, Etxarri-Ergoienetan -e- hori itxi eta -i- bihurtzen da:
gaurko egunien desparasitantiek
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
bea fantzan urtien de
eztakibielakos mendiko girue nola dan da errespetatzen
eta hilikekuek e gutxi ya
Nik soruen asko lan in dot
goaiko modernidadekue baakie
Burundan ere izaten da holako zerbait baina askoz ere bakanago gertatzen da:
irrutikuek
jendiak ibazi iten dau asko
Urtiak izein dia
cf. inflexiorik gabe:
serioa bizimodua
Morkotsa esaten gendean guk
34-Bokal harmonia (dirua>dirue, ogia>ogie) oso fuertea da Etxarri-Ergoienetan, Sakanan bezala, nola morfema artean nola morfema barrenean:
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
animeli bereziye
Fabriken inkook
o kontubek
Nafarroako gipuzkeran, i eta u oso azalekoak (e eta o-tik eratorriak, ikus 33. puntua) diren kasuetan ere gertatzen da harmonia, Bizkaiko euskalki zenbaiten antzera eta Nafarroan beste inon ez bezala:
eta hilikekuek e gutxi ya
gaurko egunien desparasitantiek
Nik soruen asko lan in dot
bea fantzan urtien de
Burundan ere joera zerbait bada harmonia egiteko, baina ez hain sistematikoa:
serioa bizimodua
gue bizimodue
Gaztaina mozten bezela
Urtiak izein dia
Oaiko gaztiek... oaiko gaztiek
35-Iparreko goi nafarreran ez bezala, Nafarroako gipuzkeran oso bakan baizik ez da gertatzen deklinabideko hiatoen asmiliazio erabatekoa (baserrin, ogik, etxek, eskuk, etb.). Aldizka, halare, halako batzuk aditzen dira:
denboa gutxiko laister eltzik itea
Bea beharrik gu beste pasta klase atekok gaituk
Baina jeneralean beren hartan eusten zaie hiatoei, aipatu iragaitza soinuak lagun direla (cf. 30 eta 31):
Orduben goartu giñen
gaurko egunien desparasitantiek
eztana gelditzen minutu batien de
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
36-Nafarroako gipuzkerak bere-bereak ditu (baina Sakanan ere gertatzen da) kontsonante bat galdu ondoren elkar jotzen dutela gelditu diren bokalen asimilazioa, batez ere deklinabidean, -r- galtzearen ondorioz: amaakin (<*amaekin <amarekin), Rosaritooki (<*Rosaritoeki <Rosaritoreki), katubaana (<*katubaena <katubarena), goldaaki (<*goldaeki <goldarekin, golda “arado”). Ageri denez, bokal atzekariena nagusitzen da.
37-Hortik bokal luze (bikoitz?) mordoa sortzen da:
aitte ta amaaki lanien
eta aitte galduko ote nitzen bildurraaki garraxis
Luzioona, Mariaana,
Ergoienean hitz barrenean ere gertatzen dira asimilazio horiek: ataa “atera”<atea<atera; paatea “pareta” <paetea <paretea; abaatsa<abeatsa<aberatsa... etb. Baina ez Etxarrin: atia “atera” (<atea<atera); abiatsa “aberatsa” (<abeatsa < aberatsa).
38-Aditz zenbaitetan aldizka aferesia (lehenbiziko bokala galtzea) gertatu da:
kus giñuben interesgarriye izengo litzekela
39-Maizago gertatu da partizipioak azken bokala galtzea laguntzailearen eta behar edo nahi-ren aurrean direla (apokopea):
ikes daun pixke
Eman zuuten zaplasteko at , Hara! Zeruko izarrak eta guzi ikus nittuna, e!!
40-Etxarri-Ergoienetan, joeraz, ai diptongoa ei bihurtzen da, Sakanan bezala:
izeiñes beteik eoten diela
Orduben artzeiek lehendabizi, ezta?
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
eta nere ama de bei
Bigarrena de bei, eta artue de bei, eta erremolatxa de bei
41-Burundan alderantzizko bilakaera gertatzen da: ei>ai: goizai “goizegi”.
42-eu diptongoa au bihurtzen da Nafarroako gipuzkera osoan, Ultzaman bezala:
behar da auriye
ikes daun [<deu] pixke
nei ez geo rekordatoio auskaldunik iñ, e!
Goaiko auskerooi eztot entenditzen!
jendiak ibazi iten dau [<deu] asko
43-Badirudi denboraz r/d nahasketa izan zela, nahiz gaur, antza ez dagoen. Adibidez de aditzen da beti ere-ren ordez: ni de bai (ni re bei):
eta nere ama de bei
bea fantzan urtien de
44-Joan, jarri, jasa, jende eta antzeko hitzetan Nafarroako gipuzkerak j du hasierako soinua:
mendiyoiten alleatzien jende arrotzok
alkar jokan aspaldiyen ionko uzkeke
Baia jornal txikiya
LEXIKOA
45-Nafarroako gipuzkera, beste arlo guztietan bezala hitz-kontu ere oso euskalki karakterizatua da. Asko dira herri hauetan baizik aditzen ez diren hitz, aldaki eta adierak: udx “ur” (dx hori afrikatu sabaikari ahostuna da; hitz honetan besterik ez da erabiltzen); itzoo edo itzoi, “igo” (seguraski *itzoge batetik; cf. hegoaldeko euskara itzego “zaldiz ibili”, itzegaitabere “zamari”; itzoo Sakanan ere erabiltzen da); erabai “erabaki”; ebai “ebaki”; urai “eduki” (hiru hitzotan ageri denez, batuazko -ki aditz morfema -gi da hemen, Bizkaian bezala); ezan “izan” (Ergoienean bakarrik); bekala “bezala” (Ergoienean bakarrik); buruzagi “almiente” (albinte ere esaten da maiz); intxor “intxaur, intxaur”, arrontz “arraultz”; raso/arraso “arras, erabat, arrunt”; apiz “apaiz” (Burundan bakarrik; Etxarri-Ergoienetan apez); eta azkenik eltzik itea fan “hil” bezalako esapideak (eltzeak egitera joan):
nolabaitte ux garbitan den
da itzoo giñen
eta ez zugubien erabaitzen gauze
arduroi urai ta
ba gehio estudio in be, gehio arduraik urai be
tximista bekala ez
Gaztaina mozten bezela
buruzagie esaten dakiyok, oai aguazilla esaten diore denboa gutxiko laister eltzik itea
intxorrak plantatuik duketzi
Arrontza ta irin ta esene
oai galduik dao raso
Zian bi apiz anaiek
46-Franko dira, bestetik, ez euskalki honetan bakarrik baina bai maizenik Nafarroako euskalkietan aditzen diren hitz eta aldakiak: goartu “ohartu, konturatu”; Probintzia “Gipuzkoa”; baia “baina”; fan “joan”; orai “orain” (Etxarri-Ergoienetan goai ebakitzen dute; Burundan oai); iyor, iyora, etb. “inor inora etb.” (azken lau aldakiok, harrigarria badaere, zaraitzuera eta aezkerarekin amankomun ditu); oldio “goroldio”; bage “gabe”(bee ebakitzen dute Etxarrin, eta bai Ergoiena eta Burundan); beix “berriz” (hegoaldeko gipuzkeran ere bai); trebe izan “gauza, gai izan”(Nafarroako euskara gehienean; cf. erdaraz atreverse); gizaki “gizaseme” (termino markatua, emakume-rekin aurkez aurk); irruti “urruti”; saldo “(ar)talde”:
Orduben goartu giñen
billera at uraitu giñuben Probintzia aldeko ta naparrak
beie behar ttu kondizio batzuk urtzeko ta
Baia jornal txikiya
bea fantzan urtien de
ta faten zan Bizkaiaa
primera komuniyua ein eta kasik goai bittartien
Oaiko gaztiek... oaiko gaztiek
iyor molestatu bai
erreketan ioten dien oldiyo ta belarrak
ba gehio estudio in be, gehio arduraik urai be
iyor molestatu bai
Gizona pai
beix e bota in dittubiela aurten
"Zu ez ba zaa trebe, al dotena nik inkoot, gizona"
Gizakiyek lan gehiao, gizakiyek
irrutikuek
hemen arsaldo at
47-Nafarroako gipuzkeran eta oro har euskara mintzatuan erdaratiko mailegu asko erabiltzen dira. Batzutan oso hitz orokor eta zabalduak dira (entendittu); batzutan, berriz, ez dira inoizka baizik esaten: preguntatu. Ohargarria da nola erabiltzen duten tia “izeba” hitza, beregaingo izen gisa, baina izu, berriz, izen berezi baten aurrean (izu Petra):
Tia, bea zu, ordia, auskaldune za
Hala esan zien izu Petrak. Bei.
Goaiko auskerooi eztot entenditzen!
Eta dotriñea, klaro, preguntatu in zuuten
Maiz, erdarazko tarteki bat sartzen da euskarazko esaldi batean, eta maiz, halaber, zenbakiak erdaraz esaten dira:
Eta ni, deseando
zengatik gue aitta izan da toda la vida izutiye basuen da ibiltzeko
setentaisiete duketzit
SINTAXIA
48- -n bidezko erlatibo murriztaileak libre du denetariko harreman gramatikalak adieraztea, euskara idatzian debeku litzatekeen kasuetan ere:
Eman zuuten zaplasteko at , Hara! Zeruko izarrak eta guzi ikus nittuna, e!!
49-Euskalki guztian erabiltzen da zer(en)gati kausa juntagailua, dela hutsik, dela adizkian -n duela:
zergatik goartu giñen
zengatik gue aitta ezan da toda la vida izutiye basuen da ibiltzeko
zengati biyek ttattarrito atzuk dian
Zengatik bizia hola zon
50-Nolabaitte (adizkian -n duela) euskalki honetako juntagailu esklusiboa da, Etxarrin behintzat:
Ta nolabaitte hemen Sakanan eztien nolanahi ikusten
nolabaitte ux garbitan den
51-Hitz ordena euskara idatzian baino askoz libreagoa da. Maiz aditzen dira batuan agramatikalak liratekeen esaldiak: adibidez, adizki sintetiko bat ba gabe esaldi buruan:
Zian bi apiz anaiek